✍नारायण गिरी,
त्रिपिटकले बौद्ध आदर्श, सिद्धान्त र नियमहरूलाई दर्शाउनुको साथसाथै दार्शनिक समस्याहरूलाई खोतलेर त्यसको समाधान गर्ने मार्गप्रशस्त गर्दछ। पाली भाषामा यसलाई तिपिटक भनिन्छ।त्रिपिटकको शाब्दिक अर्थ – त्रि + पिटक, त्रि भनेको तीन र पिटकको अर्थ बक्स वा टोकरी हो। यसरी त्रिपिटकको अर्थ तीनवटा बाकस हो।
यो एक महामानवको शिक्षा र दर्शनको संग्रह हो, जसमा बुद्धबचनहरू, बुद्धका शिक्षाहरू, मार्गदर्शन, व्याख्या, सल्लाह, स्पष्टीकरण, प्रेरणाहरू र दर्शन संग्रहित छन्। यो ग्रन्थ पाली भाषामा लेखिएको छ र अहिलेसम्म आउँदा विभिन्न भाषाहरूमा अनुवाद भइसकेको छ। यस ग्रन्थमा बुद्धले बुद्धत्व प्राप्त गरेदेखि महापरिनिर्वाणसम्मका वचनहरू संग्रहित गरिएको देखिन्छ ।
बुद्धले आफ्नो समयमा सबै शिक्षा मौखिक रूपमा दिएका थिए। भिक्षु आनन्दले आफ्नै मस्तिष्कमा सम्झना भई बसेको आधारमा सुत्त पिटक र भिक्षु उपालिले विनय पिटक संकलन गरेका थिए। त्रिपिटकको रचना वा निर्माण अवधिको कुरा गर्दा बुद्ध वचनहरूको संकलन बुद्धको महारिपनिर्वाण भएको तीन महिनापछि अर्थात् ईसापूर्व ४८३ मा भएको पहिलो बौद्ध संघायनमा नै गरिएको थियो भने ती बुद्ध वचनहरूलाई अलग-अलग रूपमा विनयपिटक, सुत्तपिटक र अभिधम्मपिटक गरी तीनवटा पिटकहरुमा विभाजन गरी लिखित रूपमा संकलन गर्ने कार्य ईसापूर्व २९ मा श्रीलंकामा आयोजित तेश्रो बौद्ध संघायनमा सम्पन्न भएको थियो।
पालि त्रिपिटक अन्तर्गत विनयपिटकका ५ ग्रन्थ, सुत्तपिटक अन्तर्गत ५ निकायका पाँच ग्रन्थ र खुद्दक निकायको पनि १७ ग्रन्थ र अभिधम्मपिटक अन्तर्गत ७ गरी जम्माजम्मी ३३ वटा प्रमुख ग्रन्थहरु रहेका छन्।त्रिपिटकले महामांगलिक प्रेरणा र मानव जातिको लागि शुभ मार्गदर्शन प्रदान गर्नुका साथै विभिन्न दार्शनिक सिद्धान्तहरू प्रस्तुत गर्दछ। सम्पूर्ण त्रिपिटकमा ८४,००० बुद्धवचनहरू छन्, जसमध्ये ८२,००० बुद्धका र २,००० बुद्धका परम शिष्य भिक्षुहरूका हुन् भन्ने मानिन्छ।
त्रिपिटकमा बुद्धका जीवनका घटनाहरू, तत्कालीन समाजको बारेमा जानकारी र उनको तत्कालीन शिक्षा प्रणालीको विवरण समेत उपलब्ध छ। त्रिपिटक यस्तो साहित्य तथा दार्शनिक ग्रन्थ हो, जसद्वारा संसारका समस्त मानव जातिको कल्याण र दु:खबाट मुक्त हुने मार्ग वा उपाय दिइएको छ।
बुद्ध आफैले कुनै पुस्तकको रचना गरेको पाइँदैन तर उनको मृत्यु भएको केही समयपछि उनका दर्शन तथा शिक्षाहरूको संकलन गरियो। बुद्धको निधन भएको तीन महिनापछि भएको प्रथम बौद्ध संघायनमा नै सम्पूर्ण बुद्ध वचनलाई संकलन गरिएको थियो। बुद्धका शिक्षा र दर्शनका विशाल साहित्य रहेका छन् र यिनीहरू मुख्य गरी पाली, संस्कृत र केही अन्य भाषामा पाइन्छन्।यद्यपि अहिले भने विश्वका धेरै भाषाहरूमा अनुवाद भइसकेको पाइन्छ।
बुद्धको सम्पूर्ण दर्शन र शिक्षा त्रिपिटकमा समेटिएको पाइन्छ। त्रिपिटक विनय पिटक, सुत्त पिटक र अभिधम्मपिटक गरी तीन भागमा विभाजित छ।बुद्धका कथनहरूको संग्रह सुत्तपिटकमा छ, भिक्षु संघको लागि नियमहरू विनय पिटकमा समेटिएको छ भने दार्शनिक समस्याहरूमाथि विचार अभिधम्मपिटकमा गरिएको छ।
त्रिपिटक संवादको रूपमा हुनुको साथै यसमा रूपक र उपमाहरू रहेका छन्। यी तीनैमध्ये सुक्तपिटकलाई महत्त्वपूर्ण मानिन्छ किनभने यसमा बुद्धका वचनहरू र दर्शनहरू संग्रहित रहेका छन्।अभिधम्म स्वयं पनि बुद्ध वचन हो । बुद्धत्व प्राप्त गरिसकेपछि बुद्धको मुखारबिन्दूबाट निस्केका सम्पूर्ण शब्द एवं वाक्यहरू बुद्ध वचन हुन्।
बुद्धका केही शिष्यहरूले बुद्धका सिद्धान्त र दर्शनहरू पछि लेखेका थिए भन्ने विश्वास गरिन्छ। ४८३ ईसा पूर्वमा बुद्धको मृत्युको केही समयपछि अजातशत्रुले राजगृहको गुफामा पहिलो बौद्ध संघायनको आयोजना गरे। महाकश्यपले पहिलो बौद्ध संघायनको अध्यक्षता गरेका थिए। यस कार्यक्रममा बुद्धका प्रिय शिष्य आनन्द र उपालि पनि सहभागी भएका थिए ।
पहिलो बौद्ध परिषदको मुख्य विशेषता के थियो भने यसले पाली भाषामा बुद्धका शिक्षाहरू संकलन गर्यो, जसलाई सुत्तपिटक र विनयपिटक नाम दिइएको थियो।अभिधम्मपिटक पहिलो बौद्ध संघायनको समयमा रचिएको थियो। तर केही इतिहासकारहरूले अभिधम्मपिटक तेस्रो बौद्ध परिषदमा रचिएको विश्वास गर्छन्। विनयपिटकमा बौद्ध संघका नियमहरूको व्याख्या गरिएको छ।
यसमा भिक्षु-संघका लागि बनाइएका नियमहरू विस्तृत रूपमा दिइएको छ। यसमा भिक्षु र भिक्षुणीहरूले आफ्नो दैनिक जीवनमा कुन-कुन नियमहरू पालना गर्नुपर्छ भन्ने कुरा बताइएको छ। उपालिले विनय पिटकलाई व्यवस्थित रूप दिएका थिए। विनय पिटकमा २५०० वर्षको पूर्ण सभ्यता र संस्कृतिको इतिहास समेत देख्न सकिन्छ।
भिक्षु र भिक्षुणीहरूका लागि उल्लेखित नियमहरूका साथसाथै यो पुस्तकले सम्पूर्ण मानवताका लागि ती अमूल्य जीवन-मूल्यहरू संरक्षित गरेको छ, जसले आज र भोलि पनि भट्किएको मानवलाई मार्गदर्शन गरिरहनेछ।सुत्तपिटक पनि बौद्ध दर्शनको एक महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ हो।यसलाई सबभन्दा महत्त्वपूर्ण पिटकको रूपमा लिने गरेको पाइन्छ।यसमा बौद्ध धर्मका सबै मुख्य सिद्धान्तहरू स्पष्ट पारिएको छ। यो त्रिपिटकका तीन भाग मध्ये एक हो। सुत्त पिटकमा पनि बुद्धका सिद्धान्तहरू सङ्कलन गरिएको छ। सुत्त पिटकलाई ५ निकायमा विभाजन गरिएको छ । जसानुसार दीघ निकाय, मज्झिम निकाय, संयुत्त निकाय, अंगुत्तर निकाय र खुद्दक निकाय पर्दछन्।
यसमा छोटा-छोटा कथा, गद्य संवाद, आदि पाइन्छ। सुत्त पिटकमा लगभग १०,००० भन्दा बढी सूत्रहरू रहेका छन्। सुत्तपिटकको खुद्दक निकायको एक ग्रन्थ धम्मपद धेरै मानिसहरूले पढ्ने गरेको पाइन्छ। धम्मपद सुत्त पिटकको खुद्दक निकायको अंश हो। धम्मपद अन्तर्गतका २६ खण्डहरू र ४२३ श्लोकहरू रहेका छन्। यो सुत्त पिटकको सबैभन्दा सानो निकाय ‘खुद्दक निकाय’ को १५ भाग मध्ये एक हो। त्यसैगरी अभिधम्म पिटकमा ७ ग्रन्थहरू छन्।जसानुसार धम्मसंगनी, विभंग, पुग्गलपंजति,कथावत्थु, यमक र पट्ठान पर्दछन्।
अभिधम्म पिटकमा धर्म, दर्शन र त्यसका क्रियाकलापहरूको व्याख्या पाण्डित्यपूर्ण तरीकाले गरिएको छ। यसमा विभिन्न दार्शनिक समस्याहरूको विवेचना पाइन्छ।त्रिपिटकले बुद्धको समयको राजनीति, अर्थव्यवस्था, सामाजिक संरचना, शिल्पकला, संगीत, आदिको पनि वर्णन गर्दछ।त्यसकारण पनि त्रिपिटकको सम्पूर्ण हिसाबले महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको देखिन्छ।
त्रिपिटक बौद्ध धर्मदर्शनको आधारशिला हो। यस अन्तर्गत बुद्धका जीवनका घटनाहरू, समाजको बारेमा जानकारी र उनको तत्कालीन शिक्षा प्रणालीको विवरण उपलब्ध छ। यो एउटै ग्रन्थ होइन, यसमा विनय पिटक, सुत्त पिटक र अभिधम्म पिटक गरी तीनवटा ग्रन्थहरू समावेश भएका छन्। त्रिपिटकको शिक्षा थेरवाद बौद्ध दर्शनको आधार हो र बौद्ध शिक्षाहरूको सबैभन्दा पुरानो संग्रह हो। यो यस्तो साहित्य हो, जसद्वारा संसारका समस्त मानव जातिको कल्याण र सुखको दिशा दिइएको छ। यसबाट सबैतिर सुखी र खुशी हुने उपदेश र शिक्षा प्राप्त हुन्छ।
पालीमा पूर्ण त्रिपिटक थेरवाद स्कूल त्रिपिटकमा आधारित छ।सर्वस्तिवादलाई संस्कृत र चिनियाँ भाषाहरूमा लेखिएको पूर्ण त्रिपिटक मानिन्छ।धम्मगुप्तक त्रिपिटक गान्धारीमा लेखिएको छ।त्रिपिटकले बुद्धको समयको राजनीति, अर्थव्यवस्था, सामाजिक संरचना, शिल्पकला, संगीत, आदिको पनि वर्णन गर्दछ।महावाग्गामा त्यस समयको जुत्ता, सिट, सवारी, औषधि, लुगा, छाता र पखेटाको बारेमा समेत जानकारी छ।
(१) विनय पिटक
यो बौद्ध ग्रन्थ संघभित्र अनुशासनको ग्रन्थ भनेर चिनिन्छ। यसलाई नियमहरूको बाकस (discipline basket) पनि भनिन्छ।ऐतिहासिक दृष्टिकोणले यसमा संघका क्रमिक विकासका ऐतिहासिक वृत्तान्तहरू पनि समावेश गरिएका छन्। यसमा संघ व्यवस्था, विधान, उपसंपदा विधि, देशना विषय, वर्षावाष, भोजन, बस्त्र, औषधि, पुण्यनियम, आदि सम्बन्धी नियमहरू र संघ संचालनको प्रक्रियासमेतको विवरण उल्लेख भएको पाइन्छ।
यसलाई बुद्ध शासनको आयुको रूपमा चित्रित गरिएको पाइन्छ। यसमा संघसँग सम्बन्धित नैतिकता र भिक्षुहरू र भिक्षुणीहरूको दैनिक जीवनका नियमहरू सङ्कलन गरिएको छ। विनय पिटक अन्तर्गत बुद्धले भिक्षुहरूको आचरणलाई नियन्त्रित गर्ने नियमहरू वर्णन गरेका छन्, जसलाई “प्रतिमोक्ष” वा पाली मोक्खा भनिन्छ।यो ग्रन्थलाई विनय पिटकको सार मानिन्छ। यसमा यस्ता पवित्र वचन र सद्भावपूर्ण नियमहरू छन्, जसले साधकलाई मोक्षमा डोर्याउँछ।
एक पटक बुद्धले आफ्नो अनुपस्थितिमा प्रतिमोक्षको सहायताले भिक्षुहरूले आफ्नो कर्तव्यको ज्ञान प्राप्त गरिरहने कुरा बताएका थिए। यसरी संघले स्थायित्व प्राप्त गर्नेछ । विनयपिटक सुत्त विभंग, खन्धक र परिवार गरी तीन भागमा विभाजित छ। यस ग्रन्थलाई दुई भागमा विभाजन गरी भिक्षु विभङ्ग र भिक्षुणी विभङ्ग नाम दिइएको छ। सुत्तविभंगमा पराजिका र पाचित्तीय गरी दुई भाग छन् भने खन्धकमा पनि महावग्ग र चुल्लवग्ग गरी दुई भाग रहेका छन्।यसरी विनयपिटकलाई पराजिका, पाचीतीय, महावग्ग, चुल्लवग्ग र परिवार जस्ता अंगहरूमा विभाजन गरिएको छ।
क) सुत्तविभंग – शाब्दिक रूपमा सुत्तको अर्थ सूत्र वा नियम हो र विभंग भनेको व्याख्या र विश्लेषण हो। यो विनय पिटकको पहिलो भाग हो। यसलाई सुत्त विभंग भनिन्छ।सुत्त विभंगको शाब्दिक अर्थ हुन्छ – सूत्रहरूमाथि टीका।यसमा पतिमोक्खका नियमहरूमाथि टीका लेखिएका छन्। यस अन्तर्गत प्रायश्चितका नियमहरू पाइन्छन् ।यो मठवासी अनुशासनको मूल कोड हो। सुत्तविभंग बौद्ध धर्मको थेरवादी मतको ग्रन्थ विनयपिटकको एक खण्ड हो। विनय पिटक स्वयं थेरावादको प्रसिद्ध ग्रन्थ त्रिपिटकको अंश हो । यो ग्रन्थ बौद्ध समुदाय (संघ) को नियमको टिप्पणी हो। यो ग्रन्थको यसरी रचना गरिएको छ कि प्रत्येक नियमको व्याख्या गर्नु अघि बुद्धले कसरी यो नियम स्थापित गर्न पुगे भन्ने कथा दिइएको छ। त्यसपछि नियम दिइएको छ र नियमहरू व्याख्या गरिएको छ।
यो पुस्तक विनय पिटकको पहिलो खण्ड हो ।यो उल्लेखनीय छ कि विनय पिटकमा बौद्धहरूको आचरण सम्बन्धी नियमहरू संग्रहित छ। यसमा भिक्षुहरू (महाविभंग) को लागि २२७ नियमहरू छन् र पूर्ण रूपले नियुक्त भिक्षुणीहरूको लागि ३११ नियमहरू छन्। यसलाई भिक्षुविभंग र भिक्षुनीविभंग गरी दुई भागमा विभाजन गरिएको छ । यस पुस्तकमा पनि दुई भागहरू छन् : पराजिक र पाचित्तीया।यसको मूल सार नै भिक्षु-प्रातिमोक्ष र भिक्षुणी-प्रातिमोक्ष हुन्। पराजिकपाली अन्तर्गत वेरञ्जकन्दम, पराजीकन्दम, सङ्घादीसेसकन्दम, अनियतकन्दम, निस्ग्गियकन्दम पर्दछन् भने पाचित्तीयापाली अन्तर्गत पाचित्तीयकन्दम, पाटिडेसनीयकन्दम, अधिकरणसमथा, पराजिकण्दम (भिक्खुनिविभङ्ग), सङ्घादीसेसकन्दम (भिक्खुनिविभंङ्ग),निस्सग्गियन्दम (भिक्खुनिविभङ्ग), पाटिदेसनीयकन्दम (भिक्खुनिविभङ्ग) र अधिकरणसमथा (भिक्खुनीविभङ्ग) पर्दछन्।
ख) खन्धक – यो विनय पिटकको दोस्रो भाग हो। यसमा दुई भागहरू छन् – महावग्ग र चुल्लुवग्ग । महावग्ग अन्तर्गत एक जागृत बुद्ध र उनका महान चेलाहरूको बारेमा जानकारी हुन्छ। संघीय जीवनका नियम र निषेधहरूको यस पुस्तकमा विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको छ। बुद्धको आध्यात्मिक साधनाको रोचक कथा महावग्गमा पाइन्छ र यसका साथसाथै साधकको दर्शनको लागि प्रज्ञा, उपोसथ, पसविस र प्रवरणका नियमहरूको जानकारी पनि प्राप्त हुन्छ।साथै यसमा साधनाको रोचक वर्णन पनि पाइन्छ।यसरी यसमा बुद्धको जीवनी, प्रवज्या, उपोसथ, वर्षावास र पवारणासम्बन्धी महत्त्वपूर्ण शिक्षाहरू रहेका छन्। दोस्रो ग्रन्थ चुल्लुवग्ग अन्तर्गत भिक्षु र भिक्षुणीहरूको मौलिक आचरण र विशेष व्यवहारको बारेमा जानकारी छ र सङ्घारामका नियमहरू पनि छन्।यसमा संघभेद, दोस्रो संगायन अवधिको वर्णन, विनय शिक्षापदको क्रमिक विकास, आदिको उल्लेख छ। यसमा साना-साना नियम र विधानका कुराहरू आएका छन्। महावग्ग खन्डकको पहिलो ग्रन्थ हो। आकारको दृष्टिले ठूलो भएको कारणले पनि यसलाई महावग्ग भनिएको हो।यो दस भागमा विभक्त छ।जसानुसार महा-स्कन्धक, उपोसध-स्कन्धक, वर्शोपनायिका-स्कन्धक, प्रवारण-स्कन्धक, चर्म-स्कन्धक, भैसज्य-स्कन्धक, कठिन-स्कन्धक, चीवर-स्कन्धक, चम्पेय-स्कन्धक र कोसम्बक-स्कन्धक पर्दछन्।त्यसैगरी चुल्लवग्ग खन्डकको दोस्रो भाग हो।यसका पनि १२ भाग छन्।जसानुसार कर्म-स्कन्धक, पारिवारिक-स्कन्धक, समुच्चय-स्कन्धक, शमथ-स्कन्धक, क्षुद्रकवस्तु-स्कन्धक, शयानासन-स्कन्धक, संघभेदक-स्कन्धक, व्रत-स्कन्धक, प्रतिमोक्ष-स्थापना-स्कन्धक, भिक्षुणी-स्कन्धक, पंचसतिक-स्कन्धक र सप्तषतिका-स्कन्धक पर्दछन्। यस ग्रन्थमा संघ भेद, विभिन्न प्रकारका कर्महरू (जस्तै तर्जनीय, प्रक्षेपण,प्रबाजनीय, प्रतिसारणीय, नियस्स, आदि) र तिनीहरूको दण्ड प्रणालीको व्याख्या गरिएको छ। यसका अलावा भिक्षुणी संघको स्थापना र तिनका लागि पालना गर्नुपर्ने आठ कर्म, प्रतिमोक्षको नियम, बुद्ध धर्ममा प्रथम परिषद् र दोस्रो परिषद्को इतिहास, आदिको वर्णन गरिएको छ।
पहिलो अध्यायमा सम्पूर्ण इतिहाससहित पाँच प्रकारका दण्डविधानहरूको व्यवस्था दिइएको छ। तिनीहरू यस प्रकार छन् – तर्जनीय कर्म, नियस्कर्म, प्रबजनीय कर्म, प्रतिसारणीय कर्म र प्रक्षेपित कर्म। तर्जनिय कर्म (गल्ती-खोजद्वारा असन्तुष्टि व्यक्त)। विवादमा संलग्न व्यक्ति, यो कार्य द्वारा दण्डनीय हुन्छ। नियस्स कर्म (उचित अवधिसम्म योग्य व्यक्तिको हेरचाहमा रहनु)। यो सजाय विशेष गरी अमित्र घरधनीहरुको संगतका लागि दिइएको हो । प्रबजनीय कर्म (निवास स्थानबाट निष्कासन)। कुलाचार विरुद्ध व्यवहार गर्ने र नाच, गीत, वाद्य यन्त्रमा भाग लिनेलाई यो सजायको भाग हो । प्रतिसारणीय कर्म (माफी मागेर सम्बन्ध पुनर्स्थापित गर्ने)। घरधनीलाई कुनै कारणबिना तीतो शब्दले चोट पुर्र्याउँदा यो कर्म गरिन्छ। उत्क्षेपणीय कर्म (संघबाट निष्कासन) । अपराध गर्ने र स्वीकार नगर्ने, अपराधको प्रतिशोध नलिने र सम्झाउँदा पनि गलत विश्वास नत्याग्नेलाई यो सजाय दिइन्छ । यी अपराधका दोषीहरू संघको अधिकारबाट वञ्चित हुन्छन्। सजाय पाएपछि जसको व्यवहारमा सुधार हुन्छ, उसले समयभन्दा अगाडि नै माफी पाउन सक्छ । दोस्रो र तेस्रो अध्यायमा संघादी आक्षेपका लागि निर्धारित “मनत्त” र “परिवास” कर्महरूको विस्तृत व्याख्या छ। सामान्यतया, मनत्त छ दिनको लागि मनाइन्छ। त्यसपछि शुद्धिकरण हुन्छ। त्यहाँ तीन प्रकारका परिवासहरू छन्। लुकाउने, शुद्धीकरण र मेलमिलाप। अपराध गरेपछि जति दिन लुकेर बस्छ, त्यति दिनको परिपाटी पूरा गर्नुपर्छ– त्यो पर्दामा हुन्छ । जसले अपराधको मिति बिर्सन्छ, उसले उपसम्पदा दीक्षादेखि त्यो दिनसम्म बितेका दिनहरूको परिवाश पूरा गर्नुपर्छ – यो शुद्धान्त हो। बसोबासको समयमा अपराध गर्नेले शुरुदेखि नै बसोबास पूरा गर्नुपर्छ – यो कम्पाउन्ड निवास हो। जसले मनत्त वा परिवाससँग सम्बन्धित प्रतिज्ञाहरू पालना गर्दैन, उसले पनि शुरुदेखि नै पूरा गर्नुपर्छ – यसलाई गल्तीले प्रतिकर्षण भनिन्छ। चौथो अध्यायमा न्यायाधिकरण (मामिलाहरू) को समाधानका धेरै विधिहरू वर्णन गरिएको छ। जसानुसार – स्मृति विनय, समूढ नम्रता, प्रतिज्ञाकरण, यद्भुयासिक, तत्पाकियासिक र तिणवत्थारक पर्दछन्। सम्मुख विनय भएका यी सात अधिकारलाई शमथ धर्म भनिन्छ। जसानुसार – निर्दोष व्यक्तिलाई आरोप लागेमा संघले स्मृतिविनयद्वारा निर्दोष घोषणा गर्छ। उन्नमत्त अवस्थामा कुनै व्यक्तिले अपराध गरेमा संघले परीक्षण गरेर निर्दोष घोषित गर्छ। अभियुक्तले आरोप स्वीकार गरेपछि मात्र सजाय दिनुपर्छ । यदि ऊ धेरै अपराधहरूको दोषी छ भने उसलाई सबैभन्दा गम्भीर अपराधको लागि सजाय हुनुपर्छ – यो “प्रतिज्ञातकरण” हो। न्यायाधिकरणको निर्णय सर्वसम्मतिले सम्भव नभएमा बहुमतले गर्नुपर्छ – यो ‘याद्भुयासिक’ हो। कसैले सजायबाट मुक्त हुने चेतनाका साथ अपराध स्वीकार नगरेमा सोधपुछ गरेर टुंगो लगाउनु पर्छ – यो तत्पापीयसिक हो । यदि कुनै न्यायाधिकरणको निर्णयबाट स्पष्ट रूपमा मतभेदको सम्भावना छ भने, यसलाई लुकाएर समाधान गर्नुपर्छ – यो “तिणवत्थारक” हो। अधिकरण (न्यायाधिकरणहरू) चार प्रकारका छन् – विवाद अधिकरण भन्नाले विवादबाट उत्पन्न अधिकरण हो। अनुवाद अधिकरण भनेको कसैको अभियोगबाट उत्पन्न न्यायाधिकरण हो। आपत्ति न्यायाधिकरण अर्थात् सात प्रकारका आपत्ति विंगहरूबाट उत्पन्न हुने न्यायाधिकरण र कार्याधिकरण भनेको संघ कर्मको अनियमितताबाट उत्पन्न हुने न्यायाधिकरण हो। पाँचौं अध्यायमा खाने, नुहाउने, उठ्ने र बस्ने, लुगा लगाउने, आदिको उचित र अनुचित विधिको व्याख्या गरिएको छ। यस सम्बन्धमा दैनिक उपभोग्य वस्तुहरूको लामो सूची दिइएको छ। यसरी यस अध्यायबाट समयको शिष्टाचार, पहिरन, शिल्पकला, आदि करामा प्रकाश पारिएको छ। कुनै गृहस्थको अनुचित व्यवहारको लागि भिक्षा अस्वीकार गरेर असन्तुष्टि व्यक्त गर्ने अनुमति छ। बुद्धका शब्दहरू आफ्नै भाषामा सिक्ने कानून छ। यस अध्यायमा बोधिराज कुमारको कथा पनि दिइएको छ। छैठौं अध्यायमा विहार र तिनको व्यवस्थाको वर्णन छ। राजगृह श्रेष्ठले बुद्ध र भिक्षुहरूलाई ६० विहार दान गरेका थिए । अनाथपिण्डिका श्रेष्ठले पनि राजगृहमा बुद्धको पहिलो दर्शन गरेका थिए । उनले श्रावस्तीमा जेतवनरामलाई पनि दान दिए। यस सन्दर्भमा विहारहरू कसरी निर्माण गर्नुपर्छ, तिनका सामानहरू के-के हुनुपर्दछ र तिनको सदुपयोग के हो भनी व्याख्या गरिएको छ। तित्तिर जातकको उदाहरण दिएर जेष्ठको सम्मान कसरी गर्नुपर्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पारिएको छ। सङ्घको सङ्ख्या बढेसँगै सङ्घग्रामको सुव्यवस्थित सञ्चालनका लागि कर्तव्य बाँडफाँड हुन थाल्यो र सोहीअनुसार कर्मचारी नियुक्ति पनि हुन लागे । सातौं अध्यायमा संघभेदको विवरण दिइएको छ। पदको लोभमा देवदत्तले संघलाई कसरी विभाजन गरे, उनको दुर्गति कसरी भयो, कस्तो अवस्थामा विभाजन हुन सक्छ र संघको एकता कसरी कायम हुन सक्छ – जस्ता विभिन्न कुराहरूको वर्णन गरिएको छ। देवदत्तसँगै अनुरुद्ध, आदि शाक्यकुमार र उपलीको प्रव्रज्यकथा पनि आएको छ । आठौं अध्यायमा आगन्तुकहरू, आवासिकहरू र गमिकहरूको कर्तव्यहरू, भोजन सम्बन्धी नियम, भिक्षू र वनवासीको कर्तव्य, आसनगृह, स्थानगृह र शौचालयको नियम एवम् शिष्य-उपाध्याय र शिष्याचार्यको कर्तव्यको व्याख्या गरिएको छ। नवौं अध्यायको प्रारम्भमा कुन परिस्थितिमा प्रतिमामोक्षको पाठ स्थगित गर्नुपर्ने भन्ने कुरा गरिएको छ । यसले अपराध स्वीकरण र अभियोगको विधि पनि बताउँछ। महासागरसँग सम्बन्धित आठ सुन्दर उपमाहरू मार्फत बुद्धशासनका गुणहरू पनि बताइएको छ। दशौं अध्यायमा भिक्षुणी संघको स्थापना र संगठनको विस्तृत विवरण आएको छ । यसले भिक्षु र भिक्षुणीहरू बीचको सम्बन्धको लागि नियमहरू पनि राखेको छ। एघारौं अध्यायले पहिलो बौद्ध परिषदको वर्णन गर्दछ, जसमा ५०० अर्हतहरू उपस्थित थिए। बाह्रौं अध्यायले दोस्रो परिषदको वर्णन गर्दछ, जसमा ७०० अर्हतहरू उपस्थित थिए।
ग) परिवार – यो विनय पिटकको आठौं तथा अन्तिम भाग हो। यसले वैदिक अनुक्रमणिकाहरू जस्तै विभिन्न प्रकारका सूचीहरू समावेश गर्दछ । ग्रन्थमा ७९२० श्लोकको माध्यमबाट सम्पूर्ण जानकारी दिइएको छ। यसमा विनय पिटकका पहिलेका २ पुस्तकमा वर्णित नियमहरूको सारांश र विश्लेषण छ। यसमा सुत्त विभंग र खन्धमा आएका शिक्षापदसम्बन्धी प्रश्नोत्तरहरूको संग्रह छ। यसमा २१ परिच्छेद रहेका छन्।यसमा सारांश मात्र उल्लेख गरिएको पाइन्छ । यसमा त्रिपिटकको एकदेखि सातौं ग्रन्थ सबैको सारांश मात्र देखाइएको छ । यसमा केही महत्वपूर्ण कुराहरूको मात्र उल्लेख गरिएको छ । यसमा नयाँ तरीकाले विषयवस्तुलाई छुट्टा–छुट्टै गरी त्यसलाई बुझाउने र सम्झिन सजिलो हुनेगरी विषयवस्तु राखिएको छ । त्यसकारण यस ग्रन्थमा लामो-लामो व्याख्या नगरी विषयवस्तुलाई सानो बनाएर फरक-फरक छुट्याई विभाजन गरेर राखिएको छ । यहाँ त्रिपिटक ग्रन्थलाई हेर्नै बित्तिकै स्पष्ट रूपमा बुझ्न सकिनेगरी व्याख्या गरिएको छ । भिक्षुहरू तथा भिक्षुणीहरूले यदि शासनलाई कुनै पनि किसिमले असर पर्नसक्ने गलत कार्य गरेको अवस्थामा उनीहरूलाई विभिन्न कारबाही गर्नको लागि विनय नियमहरूमा पोख्त विनयधर भिक्षुहरूको अदालत बनाएर त्यस संघ अदालतबाट न्याय दिनको लागि विविध प्रकारका नियमहरू र शिक्षापदरूको बारेमा यस ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ।
(२) सुत्त पिटक
सुत्तको अर्थ धर्म उपदेश हुन्छ।यसलाई उपदेशहरूको बाकस (discourse basket) पनि भनिन्छ। त्यसकारण यसमा बौध धर्मका उपदेश संग्रहित छन्।त्रिपिटकको दोस्रो भागलाई “सुत्त पिटक” भनिन्छ। यस अन्तर्गत बुद्ध र उनका नजिकका साथीहरूसँग सम्बन्धित १० हजारभन्दा बढी सूत्रहरू रहेका छन् । यसले बुद्धको मृत्युपछि तुरुन्तै भएको पहिलो बुद्ध फेलोशिपको वर्णन गर्दछ। अधिकांश विद्वानहरूका अनुसार यो ग्रन्थ २४०० वर्षअघि महाकश्यपको अध्यक्षतामा लेखिएको थियो। यो पिटकलाई “वोहर” अर्थात् व्यवहार र “देसना” पनि भनिन्छ। यसको संगायन पनि विनय-पिटकसँगै प्रथम संगतिमा भएको थियो। यस ग्रन्थका जानकारलाई “सुत्तधर” भनिन्छ। यसका विज्ञहरू साहित्य र इतिहासका लागि मनोनयन गर्छन्। सुत्त पिटक बुद्धले आफ्नो जीवनकालमा विभिन्न मानिसहरूलाई दिएका शिक्षाहरूको संग्रह हो, जसलाई बुद्ध आफैले प्रमाणित गरेका छन् । सुत्त-पिटकमा बुद्धले विभिन्न समयमा विभिन्न मानिसहरूलाई दिएका शिक्षाका साथै उनका महान् शिष्यहरू महास्थवीर, सारिपुत्र, मोग्गलयन र आनन्द, आदिले दिएका शिक्षाहरू (जसलाई बुद्धले पनि मान्यता दिएका थिए) वर्णन गरिएको छ। सुत्त पिटक ग्रन्थमा महात्मा बुद्धको जीवनयात्रा पनि विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको छ, जसमा तत्कालीन सामाजिक, धार्मिक, राजनीतिक र भौगोलिक अवस्थाका बारेमा धेरै जानकारी दिइएको छ । सुत्त पिटक तर्क र संवादको रूपमा बुद्धका शिक्षाहरूको संग्रह हो। यसमा गद्य संवाद, मुक्तक, पद्य र छोटा-छोटा प्राचीन कथाहरू छन्।बुद्धले सर्वसाधारणले बुझ्नेगरी व्यवहारिक ढंगले देशना गरेका उपदेशहरू सुत्तपिटकमा संग्रहित छन्। यसलाई पाँच निकाय वा संग्रहमा विभाजन गरिएको छ।
यस पिटकका पाँच भाग छन्, जसलाई निकाय भनिन्छ। निकाय भनेको समूह हो। यी पाँच भागमा साना-ठूला सुत्तहरू सङ्कलन गरिएका छन्। त्यसैले यिनीहरूलाई निकाय भनिन्छ। “संगीति” शब्द निकायको लागि पनि प्रयोग गरिएको छ। प्रारम्भमा जब त्रिपिटक लेखिएको थिएन, भिक्षुहरूले सँगै सुत्तहरू पारायण गर्दथे। तदनुसार उनीहरूका पाँचवटा सङ्ग्रहलाई संगीति भनियो। पछि निकाय शब्द बढी प्रचलित भयो र संगीति शब्द निकै कम । धेरै सुत्तहरूमा बग्ग (वर्ग) हुन्छ। एउटै सुत्तका धेरै भाणहरू छन्। ८००० वर्णको भाणवार छ। तदनुसार प्रत्येक निकायको अक्षर संख्या पनि निर्धारण गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, दीर्घनिकायमा ३४ र भाणवरमा ६४ सुत्त छन्। यसरी सम्पूर्ण दीघनिकायमा ५१२००० अक्षरहरू छन्। सुत्तहरूमा बुद्ध र उनका केही शिष्यहरू जस्तै सारिपुत्र, मौद्गल्यायन, आनन्दका शिक्षाहरू छन्। चेलाहरूका शिक्षाहरू पनि बुद्धद्वारा अनुमोदित छन्। प्रत्येक सुत्तको एउटा भूमिका हुन्छ, जसको ठूलो ऐतिहासिक महत्व छ। यसले कहिले, कुन ठाउँमा, कसलाई वा व्यक्तिहरूलाई प्रवचन दियो र श्रोताहरूमा कस्तो प्रभाव पार्यो भन्ने विचारहरू उल्लेख गरिएको छ। अधिकांश सुत्तहरू गद्यमा छन्, केही पद्यमा छन् र केही गद्य र पद्य दुवैमा छन्। एउटै शिक्षा धेरै सुत्तहरूमा आएको छ – कहिले संक्षिप्तमा र कहिले विस्तारमा। तिनीहरूमा धेरै दोहोरिएको पनि छ । “पय्याल” तिनीहरूको संक्षिप्त नामको लागि प्रयोग गरिएको छ। कतिपय परिप्रश्नात्मक छन् । कथन र ऐतिहासिक घटनाहरू पनि कतिपय ठाउँमा प्रयोग गरिएको छ। सुत्त पिटक पनि उपमाहरूको ठूलो भण्डार हो। कहिलेकाहीँ बुद्धले उपमाको सहायताले प्रचार गर्ने गर्दथे। दर्शकहरू राजादेखि रंकसम्म, साधारण किसानदेखि महान् दार्शनिकसम्म थिए। ती सबैका अनुसार यी समानताहरू जीवनका धेरै क्षेत्रहरूबाट लिइएका हुन्। सुत्तपिटक बुद्ध जीवनी, धर्म, दर्शन, इतिहास, आदि सबै दृष्टिकोणबाट त्रिपिटकको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भाग हो। सुत्त पिटकले बुद्धको बोधगयाको बोधिगम्य अन्तर्गत बुद्धत्व प्राप्त गरेदेखि कुशीनगरको महापरिनिर्वाणसम्मको ४५ वर्षको सार्वजनिक सेवाको वर्णन गर्दछ। बुद्धले मध्यमण्डलमा कुन-कुन महाजनपदमा चरिका गरे, जनतासँग उनको कसरी घुलमिल भयो, सानादेखि ठूला समस्या समाधानमा उनले कसरी मार्गदर्शन गरे, आफ्नो सन्देशको प्रचारप्रसारका लागि के–कस्ता उपाय अपनाए, कस्ता कठिनाइको सामना गर्नुपर्यो ? – यी सबै कुराको वर्णन सुत्त पिटकमा पाइन्छ। बुद्धको जीवनसँग सम्बन्धित ऐतिहासिक घटनाहरूको वर्णन मात्र होइन; अपितु उनका महान् शिष्यहरूको जीवन झलक पनि यसमा पाइन्छ।
सुत्त पिटकको सबैभन्दा ठूलो महत्त्व बुद्धले तोकेको विधिमा निहित छ। यो नम्रता, समाधि र बुद्धिको तीन शिक्षाहरूमा निहित छ। दर्शकस्रोताहरूमा बौद्धिक, नैतिक र आध्यात्मिक विकासका विभिन्न स्तरका मानिसहरू थिए। ती सबैका अनुसार उनले पञ्चशीलदेखि दश पारमितासम्मको आर्यमार्गलाई विभिन्न तरीकाले प्रचार गरेका थिए । मुख्य धर्म समानार्थी शब्दहरू यस प्रकार छन्- चार आर्य सत्य, अष्टांगिक मार्ग, सात बोध्यांग, चार सम्यक प्रधान पाँच इन्द्रिय, प्रतित्य समुत्पाद, स्कन्ध आयतन संस्कृत धर्म धातु, अनन्त दुःख-अनात्मा-रूप संस्कृत लक्षण। यिनीहरूमध्ये ३७ क्षीय धर्म नै बुद्धका शिक्षाका सार हुन्। महापरिनिर्वाण सुत्तमा उनले यो संकेत गरेका छन् । यदि बुद्धका महत्त्वपूर्ण शिक्षाको दृष्टिकोणबाट सुत्तहरूलाई विश्लेषणात्मक रूपमा अध्ययन गर्ने हो भने, तिनीहरूमा समान धर्मपराय पाइन्छ । फरक यति मात्र हो कि कतै संक्षिप्तमा र कतै विस्तृतमा। उदाहरणका लागि, सुत्त निकायका प्रारम्भिक सुत्तहरूमा चार सत्यको मात्र उल्लेख गरिएको छ, धम्मचक्कपवत्तन सुत्तमा विस्तृत विवरण पाइन्छ र महासतिपत्तनमा पनि तिनीहरूको विस्तृत व्याख्या पाइन्छ।
सुत्तहरूको मुख्य विषय तथागतको धर्म र दर्शन नै हो। तर प्रकारान्तरले अन्य विषयहरूमा पनि प्रकाश पार्छ । त्यस समयमा प्रचलित जटिल, परिव्राजक, आजीवक र निगन्थ जस्ता अन्य श्रमण र ब्राह्मण सम्प्रदायका सिद्धान्तहरू पनि सुत्तहरूमा वर्णन गरिएको छ। तिनीहरुको संख्या ६२ रहेको बताइएको छ । यज्ञ र जातिवादमा पनि धेरै सुत्तहरू छन्। तत्लकालीन कपिलवस्तु, मगध, कोसल, वज्जी, लिच्छवि जस्ता धेरै राज्यहरूमा कतै राजतन्त्र थियो त कतै गणतन्त्रात्मक राज्य थियो । उनीहरुको एकअर्कासँगको सम्बन्ध कस्तो थियो, प्रशासनिक काम कस्तो थियो– यी कुरा पनि कतिपय ठाउँमा उल्लेख गरिएको छ । सामान्य मानिसको अवस्था, उनीहरुको रहनसहन, नैतिकता, खाद्यान्न, उद्योग–व्यवसाय, शिक्षा–दीक्षा, कला–सीप, ज्ञान–विज्ञान, मनोरञ्जन, खेलकुद, आदिको पनि वर्णन गरिएको छ । गाउँ, निगम, राजधानी, जिल्ला, नदी, हिमाल, वन, टडाग, सडक, मौसम, आदिको पनि भौगोलिक चर्चा हुन्छ । यसरी सुत्त पिटकको महत्व धर्म र दर्शनको दृष्टिकोणले मात्रै नभएर बुद्धकालीन राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक-सांस्कृतिक र भौगोलिक अवस्थाको दृष्टिकोणले पनि महत्त्वपूर्ण छ । यी सुत्तहरूमा उपलब्ध सामग्रीहरू अध्ययनबाट तत्कालीन समाजको बारेमा पनि बुझ्न सकिन्छ।
सुत्त पिटकका पाँच निकाय छन् – दीघ निकाय, मज्जिम निकाय, संयुत्त निकाय, अंगुत्तर निकाय र खुद्दक निकाय। तिनीहरूका अन्य खण्ड र उपखण्डहरू पनि रहेका छन्।
क) दीघ निकाय – यो बुद्धद्वारा प्रवर्चित लामा सूत्रहरूको संकलन हो। यसमा बुद्धका लामा-लामा उपदेशहरू पढ्ने अवसर प्राप्त हुन्छ।यसमा मन र स्वयंको शरीरलाई जान्ने, जागरूक बनाउने र ध्यानको विधिको बारेमा समेत उल्लेख गरिएको पाइन्छ। यसअन्तर्गत गद्य र पद्यमार्फत रचना गरिएको छ । यसका साथै यसमा बुद्ध धर्मका सिद्धान्तहरूको मण्डन र अन्य धर्मका सिद्धान्तहरूको खण्डन पाइन्छ। “महापरिनिब्बानसुत्त” सुक्तलाई निकायको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सुक्त मानिएको छ। यसमा बुद्धको जीवनको अन्तिम समयको जानकारी पनि समावेश छ। यसलाई ‘दिद्यागम’ वा ‘दिव्यसंग्रह’ पनि भनिन्छ। यस निकायमा ठूला-ठूला सुत्तहरूको सङ्ग्रह रहेको हुनाले यसलाई ‘दीघ’ नाम दिइएको हो। दीघनिकायलाई बुद्धकालीन भूगोल, इतिहास, समाज, संस्कृति, धर्म र दर्शनको संश्लेषणात्मक र विश्लेषणात्मक अध्ययन गर्न तथा शील, समाधि, प्रज्ञा अवलोकन गर्न र निर्वाण साक्षात्मकार गर्नको लागि महत्त्वपूर्ण ग्रन्थको रूपमा लिइन्छ। यसमा ३४ लामा सूत्रहरूमा लामा प्रवचनहरूलाई सामेल गरिएको छ। दीघ-निकायको आठौं कथा ‘सुमंगलविलासिनी’ हो।
दीघनिकाय तीन वग्ग (वर्ग) मा विभाजित छ – सीलक्खंडवग्ग, महावग्ग र पथिकवग्ग। पहिलो वाग्गमा १३ सुत्त, दोस्रोमा १० र तेस्रोमा ११ सुत्त छन्। यसरी यस निकायमा कुल ३४ सुत्तहरू छन्। पहिलो खण्डको मुख्य विषय नम्रता हो। त्यसैले त्यसको नाम सीलक्खण्डवग्ग राखिएको हो । महापरिनिब्बान, महासतिपठ्ठान जस्ता ठूला सुत्तहरूलाई दोस्रो श्रेणीमा राखिएको छ। त्यसैले त्यसको नाम महावग्ग राखिएको हो । तेस्रो वर्गको नाम पहिलो सुत्त अनुसार राखिएको छ। बुद्धले निर्वाण प्राप्तिको लागि मध्यम मार्गको उपदेश दिएका छन् । यो अष्टांगिक मार्ग हो। यसमा नम्रता, समाधि र ज्ञान समावेश छ, त्यसैले उनले धेरै ठाउँमा विनय, समाधि र बुद्धिको रूपमा आर्यमार्गको उपदेश दिए। यो कुरा दिघनिकायका धेरै सुत्तबाट पनि स्पष्ट हुन्छ। ब्रह्मजाल सुत्तमा त्यस समयमा प्रचलित ६२ दृष्टि अर्थात् दार्शनिक विचारधाराहरूको विस्तृत विवरण छ। अन्य धेरै सुत्तहरूमा पनि उनको वर्णन संक्षिप्त रूपमा आएको छ। बुद्धका समकालीन छ तीर्थङ्करका सिद्धान्तहरू सामङ्फला सुत्तमा उल्लेख गरिएको छ। ती तीर्थङ्करहरूमध्ये महावीर पनि थिए। उनको निर्वाण र उनका चेलाहरू बीचको धार्मिक भिन्नताहरू पासादिक र संगीतिपरियाय सुत्तहरूमा चर्चा गरिएको छ। त्यस समयमा प्रचलित धेरै धार्मिक सम्प्रदायहरूमा कठोर तपस्याको अभ्यास साधनाको एक प्रमुख अंग थियो। बुद्ध त्यो विधिको समर्थक थिएनन्। कस्सपसिहनाद र उदुबारिकासीहनाद, आदि सुत्तहरूले ती तपस्याहरू र तिनीहरूसँग सम्बन्धित विचारहरूलाई प्रकाश पार्छन्। पशुबलिद्वारा यज्ञ गर्नु त्यतिबेला प्रचलित संस्कारको विशेष अंग थियो। कूटदन्त सुत्तमा उनले अहिंसक यज्ञ संस्कारको उपदेश दिएका छन्। बुद्धको समयको समाज चतुर्वर्णी प्रणालीमा आधारित थियो। बुद्ध जन्मजात उच्च र नीचका ठूला विरोधी थिए । आचरणलाई यसको मापदण्ड मानिएको थियो। त्रिपिटकमा धेरै ठाउँमा जातिवादको चर्चा आएको छ । दीघनिकायका अम्बत्थ सोग्दण्ड र अग्गम्मा सुत्तहरूले पनि यस विषय र यस सम्बन्धमा बुद्धका विचारहरूको चर्चा गरेका छन्। कतिपयले ऋद्धि प्राप्तिलाई धार्मिक साधनाको लक्ष्य मानेका छन् । साधनाको तल्लो तहमा ऋद्धिहरू प्राप्त हुन्छन्। जो साधकहरू आसक्त हुन्छन्, तिनीहरूको पतन अवश्यम्भावी छ। त्यसैले बुद्धले आफ्ना चेलाहरूलाई नियमित रूपमा रिद्धिप्रदर्शन गर्न निषेध गरे। साधनाबाट शान्ति प्राप्त गर्नु र त्यो मार्ग अरुलाई देखाउनु नै सबैभन्दा ठूलो चमत्कार हुने कुरा उनले स्पष्ट पारे । यस विषयमा महाली र केवट्ट सुत्तमा चर्चा भएको छ ।
बौद्ध परम्परा अनुसार गौतम बुद्ध भन्दा पहिले अरु ६ वटा बुद्ध थिए । तिनीहरू विपस्सी, सिखि, भेसभु, ककुछन्ध, कोणागमना र कस्सप हुन्। तिनीहरूको जीवनको बारेमा महापदान सुत्तमा वर्णन गरिएको छ। यो विवरण पौराणिक कथाको रूपमा छ र गौतम बुद्धको जीवन घटनाहरूमा आधारित छ। पहिलो चार निकायमा यी छ वटा बुद्धको मात्र उल्लेख गरिएको छ। तर खुद्दक निकाय अन्तर्गत बुद्धवंशमा २८ वटा बुद्धको उल्लेख छ । लक्खण सुत्तमा ३२ वटा महापुरुष लक्षणहरूको वर्णन छ। यो सुत्तमा कुन-कुन कुशल कर्मको फलस्वरूप यी गुणहरू प्राप्त हुन्छन् भन्ने कुरा पनि बताइएको छ । चक्रवर्ती राजाको अवधारणा अति प्राचीन छ। चक्रवर्ती राजाको जीवन नमूना महासुदस्सन र चक्कवत्तीसीहनाद सुत्तमा प्रस्तुत गरिएको छ। महासुदस्सन सुत्तमा उल्लेखित चक्रवर्ती राजा बोधिसत्व थिए। जनसभा, महागोविन्द, महासमाया, सावकपन्हा र अतनतीय सुत्तहरूमा देवताहरूको उल्लेख गरिएको छ। प्रथम सुत्तका अनुसार राजा बिम्बिसारको मृत्युपछि जनसभा नामक देवताको रूपमा जन्म भएको थियो। दोस्रो सुत्तका अनुसार इन्द्र, ब्रह्मा, आदि देवताहरू उपस्थित भई तृष्णाको स्तुति गाउँछन्। तेस्रो सुत्तमा धेरै देवताहरूको नाम र वासस्थानहरूको लामो सूची दिइएको छ। चौथो सुत्त अनुसार इन्द्र आएर प्रश्न सोध्छन् र उनले उत्तर पाउँछन् । पाँचौं सुत्त एक “परित्राण” हो, जसका विधायकहरू देवताहरू हुन्। यो सुत्तले महायान युगमा रचिएका धरानीहरू मध्ये एकलाई सम्झाउँछ। संगतिपर्यय सुत्तमा धर्मपर्यायलाई क्रमशः १ देखि १० सम्म वर्गीकरण गरिएको छ । आध्यात्मिक जीवनमा यी धर्मपर्यायहरूको महत्त्व दशुत्तर सुत्तमा वर्णन गरिएको छ। यी दुई सुत्तहरूले अन्य निकाय र सुत्तहरूमा धर्म समानार्थी शब्दहरूको वर्गीकरणको आधार बनाउँछन्।
प्रत्येक सुत्तको आ-आफ्नै महत्व भएतापनि निम्न सुत्तहरुको विशेष महत्व छ – ब्रह्मजाल, समन्त्रफल, महापरिनिब्बान, महानिदान र सिंगालोवाद। ब्रह्मजला सुत्तले ६२ विचारधाराहरूको वर्णन गर्दछ। सामंगफलमा विनय, समाधि र बुद्धि सम्मिलित बौद्ध अभ्यासको वर्णन छ। बौद्ध योगमा महत्वपूर्ण स्थान भएका सतीपाठनमा चार स्मृतिप्रस्थानको वर्णन छ। चार स्मृतिप्रस्थान यस प्रकार छन्- कामनुपाश्यना, वेदनानुपश्यना, चित्तनुपाश्यना र धर्मुपश्यना। धर्मोपश्यनामा निवर्ग, स्कन्ध, आयतन, बोध्याङ र चार आर्य सत्यको वर्णन आएको छ। बुद्धको अन्तिम चारिकाको वर्णन महापरिनिब्बान सुत्तमा आएको छ । यस चरिकामा बुद्धले ३७ बोधिपक्ष धर्मको अभ्यासमा जोड दिएका छन्। यस सुत्तमा मगधका राजा अजातशत्रु र वज्जीहरू बीचको द्वन्द्वको पनि उल्लेख छ। महापरिनिर्वाण पछि बुद्धको शवको दाहसंस्कार, अस्तु विभाजन र स्तूप निर्माण, आदिको पनि यस सुत्तमा चर्चा गरिएको छ। महानिदानले बौद्ध धर्म र दर्शनको एक महत्त्वपूर्ण सिद्धान्त प्रतिपत्यसमुत्पदको विवरण दिन्छ। गृहस्थधर्म सिंगलवाद सुत्तमा निर्दिष्ट गरिएको छ।
अ) सिलक्खण्ड-वग्ग – यो वर्ग दीघ निकायको प्रथम वर्ग हो। यसमा १३ सुत्तहरू छन्। यी सुत्तहरूमा बुद्धको समयका ६२ प्रकारका धार्मिक तथा दार्शनिक विचार, विनय, इन्द्रिय, सवर्ण, समाधि, प्रज्ञा, अभिज्ञा, वर्ण धर्म व्यवस्था सम्बन्धी बुद्धका विचार, ब्राह्मण निर्माण धर्म, यज्ञ, आदिका विभिन्न प्रकारका उपदेशको वर्णन गरिएको छ।यसमा ब्रह्मजाल-सुत्त, सामंञफल-सुत्त, अमबट्ठ-सुत्त, सोणदण्ड-सुत्त, कूटदन्त-सुत्त, महाली-सुत्त, जालीय-सुत्त, महासीहनाद-सुत्त, सुभ-सुत्त, केवट्ट-सुत्त, लोहिच्च-सुत्त तेविज्ज-सुत्त गरी जम्मा १३ सुत्तहरू रहेका छन्।जसको सारसंक्षेप माथि प्रस्तुत गरिसकिएको छ।
आ) महावग्ग – यो दीघ-निकायको दोस्रो पुस्तक हो। यसमा १० सुत्तहरू छन्। प्रत्येक सुत्तको नाम महाशब्दबाट शुरु हुन्छ।यसकारण यिनीहरूलाई महावर्ग भनिएको हो।यस वर्गमा गद्य र पद्य मिश्रित छ। यसअन्तर्गत बुद्धको जात, गोत्र, गर्भमा आउने लक्षण, गृह त्याग, प्रव्रज्य, बुद्धत्व प्राप्ति, मातापिताको नाम, नानात्मवाद, अनात्मवाद, आदिको वर्णन छ ।यसमा महापदान-सुत्त, महानिदान-सुत्त, महापरिनिब्बान-सुत्त, महासुदस्सन-सुत्त, महागोविन्द-सुत्त, महासमय-सुत्त, सक्कपंह-सुत्त, महासतिपट्ठान-सुत्त र पायासिराजंञ-सुत्त गरी १० सुत्त रहेका छन्।यिनीहरूमध्ये महापरिनिब्बान-सुत्त त्रिपिटकको सबभन्दा लामो सुत्त हो, जसले बुद्धको परिनिर्वाणको वर्णन गर्दछ।
इ) पथिक-वग्ग– यस समूहको सुत्तको प्रारम्भमा पथिक सुत्त नामको एक सुत्त छ, त्यसैले यसलाई पथिक-वग्ग भनिएको हो।यसमा पनि गद्य र पद्य मिश्रित छ। यसमा जातीय व्यवस्थाको खण्डन, भिक्षुको कर्तव्य, गृहस्थको कर्तव्य, आदिको वर्णन गरिएको छ।यसमा पथिक-सुत्त, उदुम्बरिक-सुत्त, चक्कवत्ति-सुत्त, अग्गंञ-सुत्त, सम्पसादनीय-सुत्त, पासादिक-सुत्त, लक्खण-सुत्त, सिंगाल-सुत्त, आटानाटीय-सुत्त, संगीति-सुत्त र दसुत्तर-सुत्त गरी ११ सुत्तहरू रहेका छन्।
ख) मज्झिम निकाय – यो बुद्धद्वारा प्रवर्चित मध्यम सूत्रहरूको संकलन हो। मज्जिम-निकाय सुत्त-पिटकको दोस्रो निकाय हो। यसमा बुद्धका छोटा-छोटा शिक्षाहरू (उपदेशहरू) सङ्कलन गरिएको छ र बुद्धलाई कतिपय ठाउँमा साधारण र कतिपय ठाउँमा महामानवको रूपमा देखाइएको छ। यसमा मध्यम आकारको सुत्तहरूको संग्रह छ। त्यसैले यसलाई मज्जिम-निकाय भनिन्छ। त्रिपिटक साहित्यमा मज्जिम–निकायलाई सर्वोच्च स्थान दिएको पाइन्छ । यसमा कसरी, कहिले र कुन समयमा बोल्ने तथा ध्यान र जागृतिको समेत शिक्षा छ। कसरी घृणाबाट टाढा रहने र मित्रताको भाव राख्ने भन्ने कुराको धेरै राम्रो शिक्षा पनि यहाँ पाइन्छ। तृष्णा, द्वेष र संदेहबाट बच्ने तरीकाहरूको बारेमा पनि बताइएको छ।मज्जिम नियकायमा बुद्धको जन्म, महाभिनिष्क्रमण, तपस्या, बुद्धत्व प्राप्ति, धर्मचक्र-प्रवर्तन, आदिको विश्लेषण पाइन्छ।यसमा अनात्मवाद, अनाशक्तिवाद, चित्तमल नष्ट गर्ने संवरका उपदेश, शीलपन, चार स्मृतिप्रस्तानको प्रत्यवेक्षण, भूत, भविष्य र वर्तमानको अवस्थिति, आर्यसत्य, अष्टांगमार्ग, ध्यान, निर्वाण, आदि विभिन्न विषयहरूको व्याख्या रहेको छ।त्यसकारण सम्पूर्ण त्रिपिटकको गुदी यसमा रहेको छ। यसबाट मात्र पनि बुद्धको व्यक्तित्त्व, उनको दर्शन र अन्य शिक्षाको सम्पूर्ण तत्वहरू बुझ्न सकिन्छ। मज्जिम–निकायमा १५२ वटा सुत्तहरुको संकलन रहेको छ, जसलाई ‘पन्नासक’ नामक तीनवटा ग्रन्थहरूमा र १५ खण्डहरूमा सङ्कलन गरिएको छ । यहाँ ‘पन्नासक’ को अर्थ ५० हो। ती तीन वटा ग्रन्थ यस प्रकार छन्-
अ) मूल-पन्नासक – यसमा ५० सुत्तहरू छन्। यसलाई पाँच वर्गमा विभाजन गरिएको छ।यसलाई यसरी उल्लेख गर्न सकिन्छ।मूलपरियाय-वग्ग – १ देखि १० सूत्रहरू।सीहनाद-वग्ग – ११ देखि २० सूत्रहरू। ओपम्म-वग्ग – २१ देखि ३० सूत्रहरू ।महायामक-वग्ग – ३१ देखि ४० सूत्रहरू ।चुल-यमक-वग्ग – ४१ देखि ५० सूत्रहरू।
आ) मज्जिम-पन्नासक – यसमा पनि ५० सुत्तहरू छन् र यो पनि पाँच वर्गमा विभाजित छ।गहपति-वाग्ग – ५१ देखि ६० सूत्रहरू ।भिक्खु-वग्ग – ६१ देखि ७९ सूत्रहरू ।परिबजक-वग्ग – ७१ देखि ८० सूत्रहरू ।राज-वग्ग – ८१ देखि ९० सूत्रहरू। ब्राह्मण-वाग्ग – ९१ देखि १०० सूत्रहरू ।
इ) उपरी-पन्नासक – यसमा ५२ सुत्त छन् र यसलाई पनि ५ वर्गमा नै विभाजन गरिएको छ- देवदह-वग्ग – १०१ देखि ११० सूत्रहरू ।अनुपद-वग्ग – १११ देखि १२० सूत्रहरू ।सौन्दर्य-वग्ग – १२१ देखि १३० सूत्रहरू।विभंग-वर्ग – १३१ देखि १४२ सूत्रहरू।सलायतन-वग्ग – १४३ देखि १५२ सूत्रहरू।
समकालीन समाजमा प्रचलित जातिवाद र यसबारे बुद्धको धारणा के थियो भन्ने कुरा पनि यसमा रहेको सुत्तबाट स्पष्ट हुन्छ,।यसको ८६ औँ सुत्तबाट उग्र डाँकु-अंगुलिमालले अर्हतमा दीक्षा गरेको वर्णन गरेको छ। सुत्त ८२ र ८३ मा तत्कालीन समाजमा प्रचलित कठोर दण्डको सूची र ब्राह्मणहरूमा प्रचलित यज्ञ, इत्यादिको जानकारी सहित मज्जिम-निकायको सुत्तसँगै जातक शैलीका धेरै कथाहरू पनि सङ्कलन गरिएको छ। बुद्धका धम्ममा ३७ वटा बोधिपक्षी धम्म मानिन्छ। यी सम्पूर्ण मज्झिम नियकामा रहेका छन्।
ग) संयुक्त निकाय – यो बुद्धद्वारा प्रवर्चित लामा, मध्यम र छोटा सूत्रहरूको संयुक्त संकलन हो। यो सुत्त गौतम बुद्धले ज्ञान प्राप्त गरेपछिको पहिलो प्रवचन थियो, जुन उनले आफ्ना पाँच सन्यासीहरूलाई दिएका थिए।त्यसपछि धम्मको चक्र चल्न शुरु भयो।यसमा मध्य मार्ग, आर्य सत्य र अष्टांगिक मार्ग पनि बताइएको छ। यो निकायले बुद्धका संक्षिप्त घोषणाहरूलाई सङ्कलन गर्दछ। यहाँ मध्य प्रतिपदा र अष्टाङ्ग मार्गबारे जानकारी उपलब्ध छ। यसमा “धर्मचक्र प्रवर्तन सुत्त” लाई महत्त्वपूर्ण रूपमा वर्णन गरिएको छ।यस संग्रहमा ७७६२ सूत्रहरूले जोडिएका प्रवचन सामेल छन्।यसमा अनात्तको बारेमा प्रश्नोत्तर पनि छ।यसमा कलह, विवाद, आपसी झगडा, स्वार्थ र घमण्ड कसरी पैदा हुन्छन् भन्ने कुराको उल्लेख गरिएको छ।त्यसैगरी मनमा करूणा, सद्भाव र मित्रता सबैको लागि हो भन्ने कुरा पनि स्पष्ट बनाएको छ।प्रतीत्य-समुत्पादको नियम र शर्तहरूको पनि व्याख्या यहाँ पाइन्छ। राजा बिम्बिसार, प्रसेनजित, आदिसँगको वार्तालाप पनि यो निकायमा उल्लेख गरिएको छ।
यो पाँच वर्ग र ५६ संयुत्तहरूमा विभाजित छ। ११, १०, १३, १० र १२ संयुत्त (अध्याय) लाई क्रमशः पाँच खण्डमा संकलन गरिएको छ। यस निकायमा साना-ठूला सुत्तहरू समावेश हुन्छन्। सोही अनुसार नामकरणको विषयमा व्याख्या गरिएको छ । तर सुत्तको विषयगत वर्गीकरणका आधारमा ग्रन्थको नामकरणको महत्त्व बुझ्नु उचित हुन्छ । विभिन्न संयुत्तहरूमा सुत्तहरूको वर्गीकरणलाई चार सिद्धान्तहरू अनुसार व्यापक रूपमा बुझ्न सकिन्छ : जसमा धर्मपर्याय, विभिन्न प्रजातिका जीव, श्रोता र उपदेशक पर्दछन्। पहिलो वर्गीकरण बोधिपक्षीय धर्म अनुसार बुद्धको शिक्षाको सार हो, जस्तै बोज्जाग संयुत्त, बल संयुत्त, इन्द्रिय संयुत्त, आदि। दोस्रो वर्गीकरण तिनीहरूमा संकलित सुत्तहरूमा निर्दिष्ट गरिएका विभिन्न जन्मका जीवहरू, जस्तै देवपुत्र संयुत्त, आदि छन्। तेस्रो वर्गीकरण संकलित प्रवचनका श्रोताहरू अनुसार, जस्तै राहुल संयुक्त, वच्छगोत्त संयुक्त, आदि छन्। चौथो वर्गीकरण सारिपुत्त संयुत्त, भिक्खुणी संयुत्त, आदि संकलित सुत्तका गुरुहरू अनुसार छ।
संयुत्त निकायका अधिकांश सुत्तहरू गद्यमा छन्, देवता संयुत्त जस्ता केही संयुत्त पद्यमा पनि छन् र केही संयुक्त गद्य पद्य दुवैमा छन्। प्रत्येक संयुत्तमा एउटै विषयसँग सम्बन्धित धेरै सुत्तहरू समावेश भएको कारणले गर्दा यो निकायमा अन्य निकायहरू भन्दा धेरै पुनरावृत्तिहरू छन्। यसमा देवता, गन्धर्व, यक्ष, आदि मानवेत्तर प्राणीहरूको बढी उल्लेख छ। अन्य निकायहरू जस्तै यस निकायाको सुत्तहरू पनि धर्म र दर्शनमा बुद्धको शिक्षामा महत्त्वपूर्ण छन्। तर फरक ढंगले त्यस समयका अन्य धर्मका विचार, सामाजिक अवस्था, राजनीति, भूगोल, आदिलाई पनि उल्लेख गरिएको छ । ती सबैको यहाँ चर्चा गरीसाध्य छैन।यसमा बुद्धको महामानवीय विशेषता, उनको प्रज्ञा र करुणताको विशिष्टता उल्लेख गरिएको छ।सारिपुत्र महास्थवीरको परिनिर्वाण अवस्थामा बुद्धको संवेजन-शब्द, अत्तदीप, अत्तशरण उपदेशहरू पनि रहेका छन्। यहाँ बुद्धले बताएका आर्यसत्य, अष्टांगिक मार्ग, प्रतीत्यसमुत्पाद र विपश्यनादि उपदेशहरू अनेकौं उपमा शब्द र शैलीमा उल्लेख गरिएको छ।त्यसैगरी धर्मसेनापति भिक्षु सारिपुत्रको एकान्त ध्यानमा इन्द्रियहरूको संयम, भिक्षु महामौद्गल्यानको आर्यमौन, भिक्षु महाकाश्यपको सन्तुष्टवृत्ति, भिक्षु अनुरुद्धको योगानुभूति, भिक्षु वंगीको कामवासनाको दुश्परिणाम पर्यवेक्षण, अंधवनमा रूप वेदनादिका अनित्य, दुःख र अनात्माको साक्षात्कार, राहुलको अर्हत्वको पुण्य प्रसंग, त्यसैगरी गौतमी, उत्पलवर्ण र वजिरादि श्राविकाहरूको बुद्धशासनमा प्रवेशदेखि मार-विजयका कीर्तिकथा, आदि धेरै कुराहरूको वर्ण गरिएको छ।
अ) समाथक वग्ग – देवता संयुत्त – देवताहरूलाई दिइएको उपदेश। देवपुत्त संयुत्त – देवपुत्रहरूलाई दिइएको उपदेश। अट्ठकथा अनुसार प्रकट देवलाई ‘देवता’ र अप्रकट देवहरूलाई ‘देवपुत्र’ भनिन्छ। कोसल संयुत्त – यहाँ प्रसेनजीतको बारेमा छ। यसमा प्रसेनजीत र अजातशत्रुबीचको झगडा पनि उल्लेख छ । मार संयुत्त – युद्धमा बुद्ध र चेलाहरूको विजय यसको विषय हो। बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि पनि मार बुद्ध विचलित गर्ने प्रयासमा रहन्छ। भिक्खुणी संयुत्त – वजिरा, उप्पलवग्ग, आदि दश भिक्षुणीहरूको विजय र यससँग सम्बन्धित उदान यसमा उल्लेख गरिएको छ। ब्राह्मण संयुत्त – संहपति, आदि ब्राम्हणहरूलाई दिइएको उपदेश। देवदत्तका अनुयायी कोकल्यको दुर्दशा पनि यसमा उल्लेख गरिएको छ । वंगीस संयुत्त – यहाँ प्रतिभाशाली वंगीद्वारा वासनामाथि विजयको कुरा उल्लेख छ। वन संयुत्त – वनमा बस्ने भिक्षुहरूलाई दिइएको उपदेश यसमा संग्रहित छ । यक्ख संयुत्त – यक्षलाई दिइएको निर्देशन जस्तै सुचिलोम, आदि। तथागतको उपदेशबाट उनी नम्र पनि भए । सक्क संयुत्त – देवराज सक्कको कोमलताको प्रशंसा यसमा छ । पुण्यको फलस्वरूप शक्रपदको प्राप्ति र देवासुर संग्रामको कथा पनि यसमा छ ।
आ) निदान वग्ग – निदान सं. – यसमा प्रतीत्य समुत्पादको विवरण छ । बाह्र कडीहरू अनुसार, अनुलोम क्रममा संसारको प्रवृत्ति र प्रतिलोम क्रममा त्यसको निवृत्ति उल्लेख छ । अभिसमय सं. – यसमा आर्यमार्गको प्रथम चरणमा पुगेका व्यक्तिलाई पनि उपेक्षा नगर्ने शिक्षा छ। धातु सं. – यसमा अठारह धातुहरूको विवरण छ। अन्य अर्थहरूमा पनि ‘धातु’ शब्दको प्रयोगको कुरा उल्लेख गरिएको छ । अनमतग्ग सं. – यसमा अनन्त संसारको प्रकृति धेरै उपमाहरू मार्फत भन्ने कुराको उल्लेख छ। कस्सप सं. – यसमा प्राप्त भएको भोजन र प्रत्ययबाट सन्तुष्ट महाकश्यपको आदर्श जीवनको प्रशंसा छ। लाभसक्कार सं. – यसमा धार्मिक जीवनबाट परोपकारको पछि लाग्ने कुरा छ। राहुल सं. – यसमा बुद्धले आफ्ना छोरा राहुललाई दिएको उपदेश रहेको छ। लक्खण सं. – यसमा भूतप्रेतहरूको कथा रहेको छ। ओपम्म सं. – यस संयुत्तको प्रत्येक सुत्तमा एउटा उपमा छ। यसमा विषयवस्तुको प्रलोभनमा नपरी सचेत रहने उपदेश छ । भिक्खु सं. – यसमा सारिपुत्त, मोग्गल्लान, आदि को प्रवचन छ।
इ) खन्ध वग्ग – खन्द सं. – यसमा पाँच स्कन्धको अनित्यता, दुःख र अनात्मताको व्याख्या छ। यी तीन संस्कृत लक्षणको अनुभूतिबाट नै वासनाको निरोध हुन्छ । राध सं. – यसमा राधका प्रश्नहरूको जवाफ छ । दिट्ठी सं. – यसमा पाँच स्कन्धहरूको अज्ञानतामा आधारित झूटा सिद्धान्त रहेको छ। ओक्कंन्तिक सं. – यसमा आर्यभूमि पुग्न प्रतिपदाको उल्लेख गरिएको छ। इन्द्रिय सं. – यसमा इन्द्रियको उत्पत्तिसँगै दु:खको उत्पत्ति पनि हुन्छ भन्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ। किलेस सं. – यसमा चित्तमलको उत्पत्तिको विवरण छ। सारिपुत्त सं. – यसमा आनन्द र सूचीमुखी परिव्राजिकालाई सारिपुत्रको शिक्षाको उल्लेख गरिएको छ । नाग सं. – यसमा चार प्रकारका नाग योनिहरूको उल्लेख छ। गन्धव्य सं. – यसमा गन्धर्व नामक देवताहरूको वर्णन छ। वच्छगोत्त सं. – यसमा पाँच सकन्धहरूको स्वरूप नजान्दा मानिस गलत विश्वासमा फसेका छन् भन्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । झान सं. – यसमा ध्यानको विवरण छ ।
ई) सलायतन वग्ग – सलायतन सं. – यसमा आँखा र इन्द्रियको आसक्ति को रोकथामद्वारा अहंकार को रोकथामको बारेमा उल्लेख गरिएकव छ । वेदना सं. – यसमा तीन प्रकारका पीडाहरूको विवरण दिइएको छ । मातुगाम सं. – यसमा महिलाको बारेमा उल्लेख गरिएको छ। जम्बुखादक सं. – यसमा जम्बुलाई सारिपुत्रको उपदेश छ । राग, द्वेष र मोहको अन्त्य नै निर्वाण हो। अष्टांग मार्गबाट यसको प्राप्ति हुन्छ। सामण्डक सं. – यसमा सामन्डक परिव्राजकलाई सारिपुत्रको उपदेश छ । मोग्गल्लान सं. – यसमा मौद्गल्यायनद्वारा रूप, अरूपा र अनिमित्त समाधिहरूको वर्णन गरिएको छ। चित्त सं. – यसमा चित्त गृहपतिको उपदेश छ । तृष्णा बन्धन हो, इन्द्रियको वा विषय होइन भन्ने कुराको उल्लेख छ। गमणी सं. – भोगविलास र कायाक्लेशका दुई किनारा छोडेर मध्यमार्गमा हिंड्नको लागि यो उपदेश धेरै गाउँप्रमुखहरूलाई दिइएको हो। असंखत सं. – यसमा असंस्कृत निर्वाण प्राप्त गर्ने तरीकाको उल्लेख गरिएको छ । अव्याकत सं. – यसमा अव्याकृत अकथनीय वस्तुहरूको निर्देश गरिएको छ।
घ) अंगुत्तर निकाय – यो धर्मको अंकअनुसार संग्रहित ग्रन्थ हो। सुत्त-पिटकको चौथो निकाय अंगुत्तर-निकाय हो। यसमा बुद्धका भिक्षुहरूलाई दिइएका कथनहरू पाइन्छ। अंगुत्तर निकाय दुई हजार भन्दा बढी छोटा भनाइहरूको संग्रह हो। यस निकायमा १६ महाजनपदहरू उल्लेख गरिएको छ। अंगुत्तर-निकायलाई ‘अंगुत्तर संघ’ वा ‘एकोत्तर आगमा’ पनि भनिन्छ। अंगुत्तर-निकयको आठौं कथा ‘मनोरथपुराणी’ हो । यो प्रणाली ११ निपातहरूमा विभाजित छ। यसमा वर्गहरूको संख्या १६९ र कुल सुत्तहरूको संख्या ९५५७ छ। यस निकायमा बुद्धले दिएका धार्मिक उपदेशका साथै बुद्धका समयका सर्वश्रेष्ठ उपासक, भिक्षु र भिक्षुणीहरूको नाम र गुणहरूको वर्णन छ। यसमा मन शान्त भएपछि राम्रो काम हुन्छ भन्ने शिक्षा पनि छ। यसमा सबैले विचार गर्नुपर्ने पाँच तथ्यहरूको वर्णन पनि छ।
अंगुत्तरनिकाय एक महत्वपूर्ण बौद्ध ग्रन्थ हो। अंगुत्तरनिकायमा गौतम बुद्ध र उनका मुख्य शिष्यहरूका हजारौं उपदेशहरू संग्रहित छन्। अंगुत्तरनिकायमा ११ वटा ‘निपात’ (अध्याय) छन्, जसमा बुद्धका उपदेशहरू सङ्कलन गरिएको छ। प्रत्येक अंकको संख्या एक अध्याय वा निपात हो, जसले विषयहरूलाई ‘संख्या’-वार प्रस्तुत गर्दछ। पहिलो निपातको नाम ‘एककनिपात’ हो, जसमा धम्म (धर्म) लाई ‘एक’ तरीकाले व्याख्या गरिएको थियो।यहाँ स्त्री रूपले पुरुषको चित्तलाई र पुरुषको रूपले स्त्रीको चित्त वसमा राख्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ। दोस्रो निपातको नाम ‘दुक निपात’ हो र यसमा धर्मलाई ‘दुई’ दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरिएको छ ।तिक निपातमा तीन मद – यौवन मद, आरोग्य मद र जीवन मदको उल्लेख गरिएको छ।यसमा उल्लेख भएको कालामसुत्तमा बुद्धले बौद्धिक स्वतन्त्रताका उपदेश दिएका छन्।जसमा स्वतन्त्र चिन्तन, मानसिक पराधिनताबाट मुक्ति पाउने कुराबाट देखाइएको छ। चतुक निपातमा चतुर्आर्यसत्य, चार सामान्य फल जस्तो संख्यामा चार-चार भएका उपदेशहरू संकलित छन्।त्यस्तै अट्ठक निपातमा आठ विमोक्ष जस्तो संख्यामा आठ-आठ प्रकारका आठ-आठ अंग भएका बुद्धका उपदेशहरू संकलन गरिएका छन्। यसरी एकादस-निपातसम्म क्रमशः एघार प्रकारले धर्मको व्याख्या गरिएको छ।यहाँ निर्वाण लाभको एघार उपाय जस्ता अंग र संख्यामा एघार-एघार तत्व भएका उपदेशहरू राखिएका छन्। यसरी ‘संख्या वृद्धि’ (अंकोत्तर) यसरी चल्छ, जबकि एकाइ-निपातले संख्या बढाउँछ। तसर्थ, ‘अंगुत्तर्निकाय’ नाम पूर्णतया अर्थपूर्ण र उपयुक्त देखिन्छ। वास्तवमा, अंगुत्तरनिकाय एकोत्तर आगमाको शैलीमा रचिएको पुस्तक हो, जुन शैली धेरै सुत्त पिटकहरूमा अनुशरण भएको देखिन्छ। अंगुत्तर निकायमा सोह्र महाजनपदहरूको सूची पाइन्छ। केसमुत्ती सुत्त (वा कालाम सुत्त) अंगुत्तरनिकायमा नै आएको छ, जसमा बुद्धले कसैको वचन स्वीकार गर्नु अघि कुन-कुन मापदण्डहरू पार गर्नुपर्छ भनेर व्याख्या गरेका छन् । यसमा वैज्ञानिक चेतना र बौद्धिकता जगाउने र अन्धविश्वास र रुढीवादी मान्यतालाई अस्वीकार गर्ने कुरा गरिएको छ, जुन आफैमा निकै महत्वपूर्ण छ । वास्तवमा यस सुत्तको वैज्ञानिक दृष्टिकोणले बुद्ध साहित्य र बौद्ध-ज्ञान परम्पराले प्रतिष्ठा पायो। अंगुत्तरनिकायका ११ निपात – एककनिपात, दुकनिपात, तिकनिपात, चतुक्कनिपात, पञ्चकनिपात, छक्कनिपात, सत्तकनिपात, अट्ठकादिनिपात, नवकनिपात, दसकनिपात र एकादसकनिपात हुन्।
ङ) खुद्दक निकाय – यो सुत्तपिटकको पाँचौं निकाय हो। यो बुद्धद्वारा प्रवर्चित छोटा सूत्रहरूको संकलन हो। यो धेरै साना ग्रन्थहरूको एक संग्रह हो। यी छोटा ग्रन्थहरूमा बुद्धका पूर्वजन्मका कथाहरू पाइन्छ। यससँगै केही जातक ग्रन्थमा तत्कालीन राजनीतिको जानकारी पनि दिइएको छ ।यसमा १५-१८ पुस्तिकाहरू रहेका छन्, जसमा मुख्य १५ शीर्षक रहेका छन् ।यो लघु-ग्रन्थहरूको संग्रहवाला निकाय हो। यसमा खुद्दक पाठ, धम्मपद, उदान, इतिवुत्तक, सुत्तनिपात, विमानवत्थु, पेतवत्थु, थेरीगाथा एवम् जातक, निद्देस, पटिसंभिदामग्ग, अपदान, बुद्धवंश, चरियापिटक, नेत्तिपकरण, पेटकोपदेश र मिलिन्दपन्ह जस्ता लघुग्रन्थहरू समवेश भएका छन्।यसको विस्तारमा निम्नअनुसार संक्षीप्तमा चर्चा गर्न सकिन्छ –
खुद्दकपाठ – यसमा तिसरण, दससिक्खापद, द्वतिंसाकार, कुमारपञ्ह, मंगलसुत्त, रत्नसुत्त, तिरोकुत्रट्टसुत्त, निधिकण्डसुत्त र मेत्तसत्त गरेर ९ वटा सुत्तहरू संग्रह गरिएको छ। धम्मपद– धम्मपदमा २६ गाथा र ४२३ गाथाहरू संग्रहित छन्। यो संसारभरी अत्यन्तै प्रसिद्ध रहेको पाइन्छ। यो धेरै भाषामा अनुवाद गरिएको ग्रन्थ हो। यसका सबै गाथाहरू सरल र हृदयस्पर्शी छन्।यसमा बुद्धले ज्ञान प्राप्ति भएको समयदेखि महापरिनिर्वाणको समयसम्म दिएका उपदेशहरू गाथाको रूपमा उल्लेख गरिएको छ। उदान – बुद्धले विभिन्न समयमा व्यक्त गरेका प्रीति वाक्य र उदगारसम्बन्धी उपदेशहरूको संकलन नै उदान हो। यसमा आठ वर्गहरू अन्तर्गत प्रत्येक वर्गमा दसवटा सूत्रहरू रहेका छन्।इतिवुत्तक – यसमा चार निपातहरू रहेका छन्, जुन अंगुत्तरनिकायमा जस्तै संख्यात्मक क्रमानुसार सुत्त समावेश भएका छन्। विमानवत्थु – यसमा ७ वर्ग र ५५ वटा विमानकथा रहेका छन्। यसमा दान, शील, आदि पालन गरी मृत्युपछि स्वर्ग प्राप्त गर्ने व्यक्तिहरूको बारेमा उल्लेख गरिएको छ। पेतवत्थु – यसमा ४ वर्गमा ५० वटा प्रेतहरूको कथा रहेका छन्।यसमा दुष्कर्मको फलले प्रेत भएका र त्यसबाट मुक्ति प्राप्त गर्ने उपायहरू समेत उल्लेख गरिएको छ। थेरगाथा – यसमा भिक्षुहरूको स्वतःस्फूर्त अनुभवहरू व्यक्त गरिएका गाथाहरूको संकलन छ। यसलाई २१ निपातमा २४६ जना थेरहरूको १२८३ गाथाहरू संकलन गरिएको छ।थेरीगाथा – यसमा थेरीहरूले अर्हत्व प्राप्त गरेपछि उनीहरूले आफ्ना अनुभवहरू व्यक्त गरेका गाथाहरूको संकलन छ। यो १६ निपातमा विभाजित ७३ जना थेरीहरूको ५२७ गाथाहरू छन्। जातक – यसमा बुद्धका पूर्वजन्मका ५७४ कथाहरू उल्लेख गरिएको छ।निद्देश – यसमा सुत्तनिपातको खग्गविसाण सुत्त र परायणवग्गको व्याख्या पाइन्छ।पटिसम्मिदामग्ग – यसमा ३ वर्ग र तिनीहरूको प्रत्येक वर्गमा १० परिच्छेद छन्।यसमा धर्म, अर्थ, निरुक्ति र प्रतिभान गरी चार प्रतिसम्भिदाहरूमा दक्षता हासिल गर्नका लागि र सम्पूर्ण दुःखबाट मुक्ति प्राप्त गर्ने मार्गको कुरा उल्लेख गरिएको छ। अपदान – यसमा जीवन-चरित्रको बारेमा उल्लेख गरिएको छ। बुद्धापदान, पच्चेकबुद्धापदान, थेरापदान र थेरीपदान गरी भागमा विभाजित यसमा ७६१९ गाथाहरू संकलित छन्।बुद्धवंश – यसमा बुद्धका परम्परागत इतिहास रहेको छ। बुद्ध पकीर्णक काण्ड र धातु भाजनीय कथा गरी यो २ परिच्छेदमा विभाजित छ।बुद्ध प्रकीर्णक काण्डमा बुद्धभन्दा पहिलेका दीपंकर बुद्धदेखि काश्यप बुद्धसम्म २४ बुद्धहरूको वर्णन पाइन्छ भने धातुभाजनीय कथामा कुशीनगरमा बुद्धको महापरिनिर्वाणपछि धातुविजान र प्रतिष्ठानको बारेमा वर्णन उल्लेख भएको पाइन्छ।चरियापिटक – यसमा बुद्धले बोधिसत्त्व भएको बेलामा दान, शील, नैष्क्रम्य, अधिष्ठान, सत्य, मैत्री, उपेक्षादि पारमिता पूर्ण गर्नका लागि आफ्ना जीवन उत्सर्ग गरेका कुराहरूको वर्णन रहेको छ।
(३)अभिधम्म पिटक
त्रिपिटकको तेस्रो र अन्तिम भाग अधिधम्म पिटक हो। यो त्रिपिटक बनाउने तीन ग्रन्थहरू मध्ये एक हो। यसलाई उच्च ज्ञान र दार्शनिक बाकस (higher knowledge and philosophy basket) पनि भनिन्छ।बुद्धले देशना गरेका दार्शनिक उपदेशहरूको संग्रहको रूपमा यसलाई लिइन्छ।यसमा बुद्धका उपदेशहरूको वर्गीकरण र विश्लेषण तात्विक एवम् मनोवैज्ञानिक ढंगले गरिएको छ। यसमा सुत्त पिटकमा निहित सिद्धान्तहरूलाई व्यवस्थित रूपले प्रस्तुत गरिएको छ। यस अन्तर्गत मुख्यतया मन तथा पदार्थको विषयमा विस्तृत ज्ञान उपलब्ध छ। यसमा बुद्धको धम्मको शिक्षाको संग्रह समावेश छ। यस पिटकमा बुद्धको उपदेश र दर्शनको सम्पूर्ण सार पाइन्छ। यसमा बुद्धद्वारा दिइएका धम्मका व्यापक शिक्षाहरू छन्।यो सात ग्रन्थमा रहेको छ। विश्लेषणात्मक शिक्षा र धार्मिक व्याख्या यस पुस्तकमा भण्डार गरिएको छ। विद्वानहरूले सामान्यतया बुद्धको मृत्युको १०० देखि २०० वर्ष पछि ईसापूर्व तेस्रो शताब्दीको वरिपरि कुनै समयमा अभिधम्मा कार्यको सिर्जना भएको मान्छन्। तसर्थ सात अभिधम्मा कार्यहरू सामान्यतया विद्वानहरूले बुद्धका शब्दहरू नभई चेलाहरू र विद्वानहरूको प्रतिनिधित्व गरेको दाबी गर्छन्।अभिधम्म पिटकमा धम्मसंगानी, विभंग, धातुकथा, पुग्गलपञ्ञति, कथावत्थु, यमक र पट्ठान गरी जम्मा सात प्रकरणहरू रहेका छन्।
क)धम्मसंगानी – यसमा एक म्याट्रिक्ट छ, जसले धर्म र विचारहरूलाई सूचीबद्ध गर्दछ। यस ग्रन्थमा धर्मको वर्गीकरण र व्याख्या गरिएको छ।धर्मका विभिन्न प्रकारहरू र जानकारी दिइएको छ। धम्मसंगानी (धर्मको सारांश) भिक्षुहरूको लागि नैतिकताको पुस्तिका हो। यो धम्मका वर्गीकरणहरू (घटनाहरू, विचारहरू, राज्यहरू, इत्यादिको रूपमा अनुवाद गरिएको) सूचीबद्ध गर्ने मटिका (म्याट्रिक्सको रूपमा अनुवाद गरिएको) बाट सुरु हुन्छ। माटिका २२ वटा तीन गुणा वर्गीकरणहरूबाट शुरु हुन्छ, जस्तै राम्रो-खराब-अवर्गीकृत र त्यसपछि अभिमम्मा विधि अनुसार १०० दोहोरो वर्गीकरणको साथ पछ्याउँछ। यी मध्ये धेरै वर्गीकरणहरू पूर्ण छैनन् र कुनै पनि अनन्य छैनन्। मटीका ४२ सुत्तको विधि अनुसार दुई गुना वर्गीकरणसँगै समाप्त हुन्छ । यी ४२ धम्मसङ्गानीमा मात्र प्रयोग भएका छन् भने १२२ अन्य पुस्तकहरूमा पनि प्रयोग भएका छन्। धम्मसंगानी मुख्यगरी चार भागमा विभाजित छ। पहिलो भाग राज्यहरूमा अवस्थित कारकहरू सूचीबद्ध गर्न मनोविज्ञानको सूची र परिभाषाहरू मार्फत जान्छ । दोस्रो भौतिक रूपसँग सम्बन्धित छ, यसको आफ्नै मिकिकाबाट शुरु हुन्छ, जुन मानिसहरूद्वारा वर्गीकृत र व्याख्या गरिएको छ। तेस्रोले पहिलो दुई भागको सन्दर्भमा पुस्तकको मटिकालाई बताउँछ। चौथोले फरक विधि (सुत्त विधिलाई छोडेर) लाई बताउँदछ । यो अभिधम्मपिटकको एक महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ हो।यसमा सम्पूर्ण धर्मलाई कुशल, अकुशल र अव्याकृत गरी तीन भागमा विभाजन गरिएको छ।
ख) विभंग – विभंग भनेको अलग-अलग छुट्ट्याएर राख्नु हो। यसले बौद्ध शिक्षाहरूको बारेमा जानकारी दिन्छ। यस ग्रन्थमा धर्मको वर्गीकरणलाई अगाडि बढाइएको छ, जुन धम्मसंगणिमा पाइन्छ।यो तीन खण्डमा छ र तेस्रो खण्ड प्रश्नोत्तर प्रारूपमा छ। विभङ्ग (विभाजन वा वर्गीकरण) मा १८ अध्यायहरू छन् र यिनीहरू प्रत्येक फरक विषयसँग सम्बन्धित छन् । उदाहरणका लागि पहिलो अध्याय पाँच योगहरूसँग सम्बन्धित छ। एउटा सामान्य अध्यायमा तीन भागहरू हुन्छन्। यी मध्ये पहिलो भागले सुत्त विधि अनुसार विषयको व्याख्या गर्दछ, प्रायः वास्तविक सुत्तको रूपमा शब्द-शब्दमा व्याख्या गर्दछ। दोस्रो अभिमम्मा व्याख्या हो, मुख्यतया धम्मसंगानीमा समानार्थी शब्दहरूको सूचीद्वारा व्याख्या गर्दछ।। तेस्रोले माइकिकामा आधारित प्रश्न र उत्तरहरू प्रयोग गर्दछ, जस्तै – “कति योग आसनहरू राम्रा छन् ? यसका १८ अध्यायहरूमा खन्ध, आयतन, धातु, सच्च, इन्द्रिय, झान, अप्पमञ्ञा, सिक्खापद, पटिसम्भिदा, ञाण, खुद्दक, र धम्महृदय हुन्।
ग) धातु कथा – यस ग्रन्थमा धातुकथाहरूबारे प्रश्नोत्तरको माध्यमबाट जानकारी गराइएको छ। धातुकथा (तत्वहरूको चर्चा) मा मिटिका र विभिन्न विषयहरू समावेश छन्, प्रायः विभंगबाट तिनीहरू ५ संहिताहरू, १२ आधारहरू र १८ तत्वहरूसँग सम्बन्धित छन्। पहिलो अध्याय एकदम सरल छ ।यसमा कति समेकित, इत्यादिमा असल निवास, आदि छन् ? जस्ता कुराहरूको उल्लेख गर्दछ। पुस्तकले क्रमशः थप जटिल प्रश्नहरूमाथि काम गर्दै जान्छ। यसमा ध्यान बाहेक कति योग, आदिले धर्म धात्व, आदिलाई अलग गर्छ ? भन्ने कुराको उल्लेख गरेको छ।यसमा १८ वटा विभंगलाई पाँच मतिकामा विभाजन गरी सम्पयोग, विप्पयोग, संग्रह-असंग्रहहरूको गहन ढंगले विश्लेषण गरिएको छ।
घ) पुग्गलपुन्जति – यस ग्रन्थमा मानव शरीरका विभिन्न अंगहरूको बारेमा जानकारी उपलब्ध छ। पुग्गलपंञति (व्यक्तिको पदनाम) यसको आफ्नै माटिकासँगै शुरु हुन्छ, जुन केही मानक सूचीहरुसँगै शुरु हुन्छ तर त्यसपछि दसको संख्याहरुद्वारा समूहबद्ध व्यक्तिहरुको सूचीसँगै जारी रहन्छ। मटिकाको पछिल्लो भागलाई कृतिको मुख्य भागमा व्याख्या गरिएको छ। यसले बुद्ध मार्गको चरणहरूमा सामना गरेका मानवीय विशेषताहरू सूचीबद्ध गर्दछ। अधिकांश व्यक्तिहरूको सूची र धेरै व्याख्याहरू पनि अंगुत्तर निकायमा पाइन्छ।यसमा संसारका व्यक्तिहरूको अनेकौं प्रकारले गरिएको वर्गीकरण छ।यसमा एकाविल पुद्गगल प्रज्ञप्तिदेखि दशविध पुद्गल प्रज्ञप्तिको संकलनको व्याख्या-विश्लेषण छ।
ङ) कथावत्थु – यस ग्रन्थमा बुद्ध धर्मको इतिहासको जानकारी प्रश्नोत्तरको रूपमा उपलब्ध छ।यसमा भाष्य र वादविवाद सामेल छ। कथावत्थु एक स्थवीरवादी बौद्ध ग्रन्थ हो। यो स्थविर मोग्गलिपुत्त तिस्सद्वारा रचिएको हो र यसको समय ईसापूर्व तेस्रो शताब्दीको आसपास मानिन्छ। कथावथु (विवादको बिन्दु) मा सिद्धान्तका प्रश्नहरूमा दुई सय भन्दा बढी बहसहरू छन्। प्रश्नहरू प्रकृतिमा विवादास्पद छन् र अस्वीकार्य तरीकामा जवाफ दिइन्छ। यो आत्मा छ कि छैन भन्ने प्रश्नबाट शुरु हुन्छ। यसले सहभागीहरूको पहिचान गर्दैन। टिप्पणीले बताउँछ कि बहस थेरवाद र अन्य स्कूलहरू बीचको हो, जसलाई यसले प्रत्येक मामिलामा पहिचान गर्दछ। यी पहिचानहरू अधिकांश स्कूलका सिद्धान्तको सन्दर्भमा अन्य स्रोतहरूबाट जानिन्छ। यो एक मात्र अंश हो, जुन एक विशिष्ट लेखक मगालिपुट्टालाई श्रेय दिइएको छ। यस पुस्तकमा विपक्षी सम्प्रदायका २१६ सिद्धान्तको खण्डन गरिएको छ, जसलाई २३ वटा अध्यायमा विभाजन गरिएको छ तर उक्त विपक्षी सम्प्रदायको नाम भने पाइँदैन ।यसमा तृतीय संगायनको बेलामा सम्राट अशोकका गुरु मौग्गली तिस्स महास्थवीरद्वारा व्याख्या गरिएका उपदेशहरू संग्रहित छन्।यसमा अशोककालीन समयसम्म १८ वटा सम्प्रदायमा बाँडिएका बौद्ध सम्प्रदायको मतभिन्नतालाई हटाइ विभज्जवादीको रूपमा निर्णित समीकरण उल्लेख गरिएको छ।यो ग्रन्थमा ५०० वटा आफ्ना मत र ५०० अन्य मत गरी जम्मा १००० सुत्तहरू संग्रहित छन्।
च) यमक अलंकार – यमकको अर्थ युगल हुन्छ।यसलाई अभिधर्मको शब्दकोष पनि भनिन्छ। यस ग्रन्थमा कथावत्थुमा बाँकी रहेका समाधानहरूको बारेमा भनिएको छ। जब एक शब्द दुई पटक प्रयोग गरिन्छ र यसको अर्थ दुवै पटक फरक हुन्छ, तब त्यहाँ यमक अलंकार हुन्छ।यसमा प्रश्नोत्तरको रूपमा धर्मलाई प्रस्तुत गरिएको छ।
छ) पट्टान – यस ग्रन्थमा नाम एवम् रूपका २४ प्रकारका कार्य-कारण र भाव-सम्बन्धको व्याख्या छ। पट्ठान (सक्रियता वा कारण) माटिकाको सम्बन्धमा २४ शर्तहरूसँग सम्बन्धित छ । राम्रो धम्म मूल अवस्थाबाट विवरण र उत्तरहरूको संख्यासहित राम्रो धम्मसँग सम्बन्धित छ । यस पाठमा धेरै कारण र प्रभाव सामेल छन् । सिद्धान्त विवरण विस्तार, सीमा र तिनीहरूको दिशाको उन्मूलन परम प्रकृतिमा निर्भर गर्दछ भन्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ।यो अभिधम्म पिटकको गम्भीर र विशाल ग्रन्थ हो।यसमा २४ प्रत्ययको विस्तृत व्याख्या छ। २४ प्रत्येयहरूमा हेतु पच्चय, आरम्भ पच्चय, अधिपति पच्चय, अनन्तर पच्चय, समन्तर पच्चय, सहजात पच्चय, अञ्ञमञ्ञ पच्चय, निस्सय पच्चय, उपनिस्सय पच्चय, पुरेजात पच्चय, पच्छाजात पच्चय, आसेवन पच्चय,कम्प पच्चय, विपाकप पच्चय, आहार पच्चय, इन्द्रिय पच्चय, झान पच्चय, मग्ग पच्चय, सम्पयुत्त पच्चय, विप्पयुत्त पच्चय, अत्थि पच्चय, नत्थि पच्चय, विगत पच्चय र अविगत पच्चय हुन्।
यसरी बुद्धको महापरिनिर्वाण भएको ३ महिनापछि ईपू ४८३ मा बुद्धका शिष्य महाकाश्यप महास्थवीरले बुद्ध धर्मको रक्षा र बुद्धका उपदेश र शिक्षालाई संरक्षण गर्नको लागि भिक्षुहरूको भेला बोलाए। राजगृहको सप्तपर्णि गुफामा सबैतिरबाट ५०० भन्दा बढी भिक्षुहरूको उपस्थिमा भएको उक्त भेलाबाट बुद्धवाणी, उनका उपदेश तथा शिक्षा र नियमहरुको सङ्ग्रह गर्ने निर्णय भयो। यसलाई ‘प्रथम संगायना’ भन्ने गरेको पाइन्छ । फेरि यसको १०० वर्षपछि वैशालीमा राजा कालाशोकको संरक्षकत्वमा भिक्षु रेवत महास्थविरको नेतृत्वमा ७०० जना भिक्षुहरूको संलग्नतामा दोस्रो संगायना भएको थियो ।यो संगायन ८ महिनासम्म भएको थियो। इपू २४८ मा सम्राट अशोकको समयमा भिक्षु मौगल्लीपुत्त तिस्स महास्थविरको अगुवाइमा १००० भन्दा बढी भिक्षुहरूको प्रत्यक्ष उपस्थितिमा तेस्रो संगायना भयो। यो ९ महिनामा सम्पन्न भएको थियो।त्यसबेलासम्म १८ वटा निकायमा विभाजित मत-मतान्तरलाई समाधान गरेर सबैलाई संयोजन गर्ने काम भएको थियो। त्यसैगरी बुद्ध महापरिनिर्वाणको ४५४ वर्षमा लंकाका राजा बट्टगामिनीको शासनकालमा ५०० जना भिक्षुहरूको उपस्थितिमा चौथो संगायना भयो ।यस संगायनभन्दा पहिले त्रिपिटकलाई तालपत्रमा लिपिबद्ध गरिएको थियो।त्यतिबेला त्रिपिटक कण्ठ गर्ने प्रचलन थियो।आनिकाल, महासंकट, विपत, प्राकृतिक प्रकोप, आदिबाट बचाउनको लागि यो संगायनबाट त्रिपिटकलाई पुस्तिकारोपण गरिएको थियो।त्यसपछि सन् १८७१ मा बर्मामा राजा मिन्डोमिन्कोको संरक्षकत्वमा २४०० भिक्षुहरूको उपस्थितिमा जागर महावीरको अध्यक्षतामा पाँचौ संगायन भयो। त्यसपछि त्रिपिटकलाई शिलापत्रमा उत्कीर्ण गरिएको थियो।सन् १९५६ मा बर्माको महापाषण गुफामा छैठौं संगायन भयो। यसपछि नेत्तिप्पकरण, पतकोपदेश र मिलिन्दप्रश्नलाई पनि त्रिपिटकमा समावेश गरियो।यो संगायनपछि नालन्दा विश्वविद्यालयबाट देवनागरिक लिपिमा सम्पूर्ण त्रिपिटक ग्रन्थ प्रकाशित गर्ने काम भयो।यसरी यी विभिन्न सम्मेलनहरूबाट क्रमशः यो महान बौद्ध ग्रन्थ त्रिपिटको रचना भएको हो । त्रिपिटक बौद्ध धर्मको आधारशिला हो। यस अन्तर्गत बुद्धका जीवनका घटनाहरू, समाजको बारेमा जानकारी र उनको तत्कालीन शिक्षा प्रणालीको विवरण उपलब्ध छ।यो एउटै ग्रन्थ होइन, यसमा विनय पिटक, सुत्त पिटक र अभिधम्म पिटक गरी तीनवटा ग्रन्थहरू समावेश भएका छन्।यो बुद्ध धर्मको सबैभन्दा पुरानो ग्रन्थ हो, यो एक महामानवको शिक्षाको संग्रह हो, जसमा बुद्धका शिक्षाहरू, मार्गदर्शन, व्याख्या, सल्लाह, स्पष्टीकरण र प्रेरणाहरू संग्रहित छन्। यो ग्रन्थ पाली भाषामा लेखिएको छ र विभिन्न भाषाहरूमा अनुवाद गरिएको छ। यस ग्रन्थमा बुद्धले बुद्धत्व प्राप्त गरेदेखि महापरिनिर्वाणसम्मका प्रवचनहरू संग्रित गरिएको छ । बुद्धले आफ्नो समयमा सबै शिक्षा मौखिक रूपमा दिएका थिए। उनको निर्वाण भएको १०० वर्षपछि शिष्य आनन्दले उपालीको सहयोगमा ‘सुत्त पिटक’ र ‘विनय पिटक’ संकलन गरे। त्रिपिटकको रचना वा निर्माण अवधि १०० ईसा पूर्वदेखि ५०० ईसा पूर्वसम्म मानिन्छ। त्रिपिटकलाई तीन भागमा विभाजन गरी ३३ ग्रन्थहरू समावेश गरिएका छन्। त्रिपिटकले मुख्यतया बुद्धका उपदेशहरू समावेश गर्दछ, जसले महामांगलिक प्रेरणा र मानव जातिहरू र विशेष गरी साधकहरूको लागि शुभ मार्गदर्शन गर्दछ। सम्पूर्ण त्रिपिटकमा ८४००० शिक्षाहरू (धर्म स्कन्ध) छन्, जसमध्ये ८२००० बुद्धका र २००० बुद्ध परम शिष्य भिक्षुहरूका हुन्। त्रिपिटक बुद्ध धर्मको आधिकारिक ग्रन्थ हो जसलाई सबै बौद्ध सम्प्रदायले (महायान, थेरवाद, बज्रयान, मूलसर्वास्तिवाद, नवयान, आदि) मान्छन् । बुद्धले ४५ वर्षसम्म सम्पूर्ण गाउँ-गाउँ र जनपद-जनपद भ्रमण गरी उपदेश र शिक्षा दिएका थिए ।यी सबै उपदेश र शिक्षालाई त्रिपिटकमा लिपिबद्ध गरिएको पाइन्छ।बुद्धकालीन आचार्यहरूदेखि अहिलेसम्मका विद्वानहरूले सुव्यवस्थित र निरन्तर रूपमा संरक्षण गर्दै आएका समग्र बुद्धवाणीहरूको संग्रह नै त्रिपिटक हो। त्रिपिटकमा बुद्धकालीन समयको राजनीति, अर्थनीति, सामाजिक-सांस्कृतिक अवस्था, शिल्पकला, सङ्गीत, वेशभूषा, रीतिरिवाज, व्यापार लगायतका विषयमा बुद्धद्वारा गरिएको व्याख्या विश्लेषणसमेत समावेश समावेश छ । यसकार त्रिपिटक बुद्ध वाणी हुन् ।त्रिपिटकमा अनेकौं दार्शनिक तत्वहरूको विवेचना गरिएको छ। यसमा चित्त, चेतसिक, रूप र निवार्णको विहंगम व्याख्या पाइन्छ ।आजको हाम्रो समाजको लागि पनि बुद्धका वाणीहरु त्यत्तिकै सान्दर्भिक रहेको देखिन्छ। त्रिपिटक बौद्ध दर्शनको आधार हो र बौद्ध शिक्षाहरूको सबैभन्दा पुरानो संग्रह हो। यो यस्तो साहित्य हो, जसमा संसारका समस्त मानव जातिको कल्याण र सुखको दिशा दिइएको छ। यसबाट सबैतिर सुखी र खुशी हुने उपदेश र शिक्षा प्राप्त हुन्छ।
सन्दर्भ ग्रन्थहरू
गौतम बुद्ध : जीवन और धर्मदर्शन – मामराज सिंह, गौतम बुक सेन्टर दिल्ली
बुद्ध दर्शन मे मिमांसा – डा अर्चना कुमारी
गौतम बुद्ध : जीवनी, उपदेश र सिद्धान्त – आनन्द श्रीकृष्ण, इन्डिगो प्रकाशन
त्रिपिटक-एक चिनारी – अमिता धाख्वा, पवित्र ब बज्राचार्य र साथीहरू
बुद्धकालीन नेपाली विश्वकोश – आचार्य डा. भिक्षु अमृतानन्द, वीर-पूर्ण पुस्तक संग्रहालय
आगम और त्रिपिटक : एक अनुशीलन – श्री नगराजजी डिलिट, जनश्वेताम्बर थेरापन्थी महासभा
त्रिपिटक प्रवेश – वासुदेव देसार कोविद – विपुल दर्शन उदार र श्रेया शाक्य
महामानव बुद्ध – राहुल सांकृत्यायन, भारतीय बौद्ध समिति
बौद्ध दर्शन – राहुल सांकृत्यायन, किताब महल
बुद्धचर्या – राहुल सांकृत्यायन, शिवप्रसाद गुप्त
पालि साहित्यका इतिहास राहुल सांकृत्यायन, हिन्दी समिति सूचना विभाग
संस्कृति राहुल सांकृत्यायन, आधुनिक पुस्तक भवन
धम्मपदं – राहुल सांकृत्यायन
मज्जिम निकाय- राहुल सांकृत्यायन, महाबोधी सभा
दीघ निकाय- राहुल सांकृत्यायन र भिक्षु जगदिश काश्यप, महाबोधी सभा
दीघनिकाय – अनुवाद तथा सम्पादक – दुण्डबहादुर बज्राचार्य, वीर-पूर्ण पुस्तक संग्रहालय
दर्शन-दीग्दर्शन – राहुल सांकृत्यायन, किताब महल
Buddhist Dictonary : A Manual Buddhins Terms and Doctrines – Nyanatiloka Thera
Different Website Research
Pali Tripataka – http://www.tripitaka.org
The Buddha and his Teachings – Narada, Buddhist Missionary Society Malaysia
The Life and Teachings Of the Buddha – According to the oldest texts – Allan R. Bomhard
